ΟΙ ΒΡΕΤΑΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΑΓΩΝΑ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΔΡΑΚΟΥ

Ανδρέα Κάρυου, Διδάκτορα Κυπριακής Ιστορίας, University of London.

Εισαγωγή
 Κατά τη διάρκεια του Κυπριακού Αγώνα (1955-1959), και ιδίως μετά τον εκτοπισμό του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' (Μάρτιος 1956) από το βρετανικό αποικιακό καθεστώς, η προσοχή αναφορικά με το Κυπριακό Ζήτημα μετακινήθηκε από το πολιτικό στο στρατιωτικό πεδίο. Ως απόρροια αυτής της εξέλιξης συντελέστηκε η ανάδειξη νέων προσωπικοτήτων στο εσωτερικό μέτωπο της Κύπρου με επίκεντρο τη δράση τους στα πεδία των μαχών. Ωστόσο, μετά τον τερματισμό της επανάστασης στο νησί με τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου τον Φεβρουάριο του 1959, η μετέπειτα αγγλόγλωσση και ελληνόγλωσση ακαδημαϊκή ιστοριογραφία επικεντρώθηκε στην ανάλυση των πολιτικών παραμέτρων1. Συνεπακόλουθα, η συστηματική εξέταση της φυσικής πάλης μεταξύ των δυνάμεων καταστολής του αποικιακού καθεστώτος και του ένοπλου ενωτικού κινήματος της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ) συσκοτίστηκε σε μεγάλο βαθμό τόσο σε ευρύτερο όσο και σε ειδικότερο επίπεδο. Βέβαια, ένας προσεκτικός ερευνητής μπορεί να αντιτείνει ότι έχει εκπονηθεί ένας αριθμός συγγραμμάτων για Έλληνες μαχητές της Κύπρου, οι οποίοι σκοτώθηκαν στην υπηρεσία της ΕΟΚΑ. Η συγκεκριμένη παραγωγή στηρίζεται σε προφορικές ή γραπτές μαρτυρίες από την ελληνοκυπριακή πλευρά και επικεντρώνεται στην ανάδειξη της ηρωικής διάστασης των υπό εξέταση μορφών ως πρότυπα αρετής, θάρρους και πνεύματος θυσίας. Εντούτοις, η χρήση πηγών από τη βρετανική πλευρά συνήθως απουσιάζει, ενώ και οι λεπτομέρειες για τις συνθήκες θανάτου στο πεδίο της μάχης παρουσιάζουν σοβαρή ένδεια. Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να καταδείξει με ποιο τρόπο το βρετανικό αρχειακό υλικό μπορεί να συμβάλει στην επιστημονική μελέτη εξειδικευμένων πτυχών του Κυπριακού Αγώνα. Η συγκεκριμένη δράση μπορεί να επιτελεστεί παρέχοντας πληροφορίες για την τεκμηρίωση της επί μέρους ένοπλης δράσης μαχητών της ΕΟΚΑ, ενδυναμώνοντας τις μαρτυρίες της ελληνοκυπριακής πλευράς σχετικά με ένα ιστορικό γεγονός, καθώς επίσης φέρνοντας στο φως άγνωστες πτυχές. Ως περίπτωση μελέτης επιλέγηκε η δράση και ο θάνατος του Μάρκου Δράκου το 1957. Ο λόγος της συγκεκριμένης επιλογής εδράζεται στη φήμη που απέκτησε -ήδη ενόσω διαρκούσε η επανάσταση στο νησί- ως ένα από τα ικανότερα μαχητικά στελέχη της ΕΟΚΑ. Επιπρόσθετο λόγο αποτελεί το γεγονός ότι μόλις πρόσφατα επιτράπηκε η πρόσβαση σε πρωτογενείς πηγές του Κρατικού Αρχείου Κύπρου (στη Λευκωσία), οι οποίες αναφέρονται στην απώλεια του Δράκου2. Η παρούσα ανάλυση στηρίχτηκε κατά κύριο λόγο στις βρετανικές αναφορές που διατηρούνται στο Κρατικό Αρχείο Κύπρου3. Eπιπρόσθετα, έγινε χρήση γραπτών πηγών από το The National Archives of the United Kingdom (TNA) στο Λονδίνο. Οι δε πρωτογενείς μαρτυρίες διασταυρώθηκαν ή εμπλουτίστηκαν -όπου υπήρχε μια τέτοια δυνατότητα- με πληροφορίες από ελληνόγλωσσες ή αγγλόγλωσσες δευτερεύουσες πηγές.

Βιογραφικά στοιχεία Μάρκου Δράκου

Ο Μάρκος Δράκος γεννήθηκε στη Λευκωσία στις 24 Σεπτεμβρίου 1932. Διεκπεραίωσε τη βασική εκπαίδευση στα σχολεία των κοινοτήτων Καλοπαναγιώτη, Βατυλής και Λεύκας. Ακολούθως, διεύρυνε τον κύκλο σπουδών του αποφοιτώντας από την Εμπορική Σχολή Σαμουήλ. Εργάστηκε ως λογιστής στην Ελληνική Εταιρεία Εξόρυξης στη Λευκωσία. Δραστηριοποιήθηκε στο συνδικαλιστικό κίνημα διατελώντας μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Συνομοσπονδίας Εργατών Κύπρου (ΣΕΚ). Εξίσου πολυσχιδής ήταν και η ανάμειξή του στο κίνημα νεολαίας όταν το 1952, ως μέλος της Παγκύπριας Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΠΕΟΝ)4, εργάστηκε για την συστηματική οργάνωση των νέων5.

Μύηση και δράση στην ΕΟΚΑ

Η μύηση του Μάρκου Δράκου στους κόλπους της ΕΟΚΑ πραγματοποιήθηκε ήδη από το προπαρασκευαστικό στάδιο της οργάνωσης. Δραστηριοποιήθηκε με το πολεμικό ψευδώνυμο «Λυκούργος»6. Κατά την έναρξη της επαναστατικής δράσης της οργάνωσης, την 1η Απριλίου 19557, ηγήθηκε ομάδας δολιοφθορέων εναντίον των εγκαταστάσεων της Κυπριακής Ραδιοφωνικής Υπηρεσίας8. Στις 19 Ιουνίου 1955 οργάνωσε τη βομβιστική επίθεση εναντίον του αστυνομικού σταθμού της Πύλης Κερύνειας στη Λευκωσία. Ήταν υπεύθυνος για την απόπειρα στις 25 Μαΐου 1955 κατά του Βρετανού Κυβερνήτη της Κύπρου, Sir Robert Armitage, στον κινηματογράφο «Παλλάς»9. Οι Βρετανοί κατόρθωσαν να συλλάβουν τον Μάρκο Δράκο στις 30 Ιουνίου 1955. Τέλεσε υπό κράτηση στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας μέχρι τις 15 Ιουλίου 1955, όπου μεταφέρθηκε στο Φρούριο της Κερύνειας10. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1955 ήταν μέλος της ομάδας των δεκαέξι κρατουμένων, οι οποίοι δραπέτευσαν με μυθιστορηματικό τρόπο από τον χώρο κράτησής τους11. Επικηρύχθηκε με το ποσό των 5.000 λιρών12, εφόσον οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες τον κατονόμασαν - και ήταν- μέρος του σκληρού πυρήνα της ΕΟΚΑ13. Ακολουθώντας διαταγές του αρχηγού της ΕΟΚΑ, Γεωργίου Γρίβα (Διγενή), ο Μάρκος Δράκος κατέφυγε -καταζητούμενος πλέον- στην ορεινή περιοχή του Κύκκου14. Η συγκεκριμένη ενέργεια αποτελούσε διέξοδο για την ένοπλη οργάνωση, ώστε να αξιοποιούνται τα καταζητούμενα πρόσωπα στις αντάρτικες ομάδες και να μην αδρανοποιούνται. Στην περιοχή του Τροόδους σχημάτισε την πρώτη ανταρτική ομάδα της περιοχής με την επωνυμία «Ουρανός», την οποία έθεσε υπό τις οδηγίες του15. Ενορχήστρωσε πολλές ένοπλες επιχειρήσεις εναντίον των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων, με πιο γνωστή την ενέδρα στις 15 Δεκεμβρίου 1955 στο Μερσινάκι (κοντά στους Σόλους), όπου σκοτώθηκε ο πρώτος αγωνιστής της ΕΟΚΑ σε μάχη, ο Χαράλαμπος Μούσκος16. Στο ίδιο επεισόδιο συνελήφθηκαν οι Χαρίλαος Μιχαήλ και Ανδρέας Ζάκος, οι οποίοι απαγχονίστηκαν από τη βρετανική αποικιακή κυβέρνηση στις 9 Αυγούστου 1956. Ο δε Δράκος απέφυγε τη σύλληψη αν και ήταν τραυματισμένος στο κεφάλι 17. Άλλες ενέργειες της ομάδας του Δράκου (η οποία επιχειρούσε αρχικά από το κρησφύγετο στον Τρουλλινό κοντά στον Καλοπαναγιώτη) ήταν η αχρήστευση της γέφυρας του Κοκκινόκρεμμου. Επίσης, οι ανταλλαγές πυροβολισμών -πολλές φορές εκ του συστάδην- στον «Σταυρή» (μεταξύ Καλού Χωριού-Λεύκας) και στα «Σταυρούλια» (στα κράσπεδα του Τροόδους). Εξίσου σημαντική ήταν και η επίθεση στις 12 Νοεμβρίου 1956 εναντίον φάλαγγας στρατιωτικών οχημάτων στην «Ξεραρκάκα» (δρόμος Λεύκας-Καλοπαναγιώτη)18. Αξίζει να σημειωθεί ότι η έντονη και επιτυχής δράση της αντάρτικης ομάδας του Μάρκου Δράκου εκτιμήθηκε και από τον ίδιο τον αρχηγό της ΕΟΚΑ, ο οποίος φιλοξενήθηκε στα λημέρια της από τις 17 Ιανουαρίου 1956 μέχρι τον Μάιο του ιδίου έτους19. Αυτή δεν ήταν η μόνη φορά που ο αρχηγός του ένοπλου ενωτικού κινήματος είχε εμπιστευθεί την ασφάλεια του στον Μάρκο Δράκο, εφόσον τον ίδιο τον Γεώργιο Γρίβα είχε συνοδεύσει ο αγωνιστής λίγο πριν την έναρξη του αγώνα κατά τη μετακίνησή του από την Κακοπετριά στη Λευκωσία μέσω Λεύκας20.

Ο θάνατος του Μάρκου Δράκου

Οι πρώτοι τρεις μήνες του 1957 περιελάμβαναν σοβαρές απώλειες για τον σκληρό πυρήνα της ΕΟΚΑ21 λόγω της αυξημένης ροής πληροφοριών προς τις βρετανικές δυνάμεις (η οποία εξασφαλίστηκε μέσω δωροδοκίας ή μετά από ανάκριση)22. Πραγματικά, οι μεγάλες επιχειρήσεις έρευνας στην οροσειρά του Τροόδους κατέληξαν στην εξουδετέρωση επιφανών στελεχών της ένοπλης πτέρυγας της ΕΟΚΑ. Ιδίως η επιχείρηση «Black Mac» αναλήφθηκε από την 3η Ταξιαρχία Πεζικού του βρετανικού στρατού, με κύριο στόχο να αποκλειστεί η νότια περιοχή του δάσους Αδελφοί 23. Μεγάλες εκτάσεις εδάφους περικυκλώθηκαν και κηρύχτηκαν ως «ζώνες θανάτου»: μικρές ενεδρεύουσες ομάδες στήθηκαν σε πολλά σημεία, όπου οι Βρετανοί στρατιώτες θα πυροβολούσαν χωρίς προειδοποίηση (shoot on sight)24. Στις 15 Ιανουαρίου 1957 ο Μάρκος Δράκος και οι τέσσερις αντάρτες της ομάδας του είχαν υποχρεωθεί να απαγκιστρωθούν από το λημέρι στον τομέα δράσης τους, στην περιοχή Τρουλλινός του χωριού Καλοπαναγιώτης. Η αναχώρησή τους κατέστη αναγκαία λόγω της πίεσης που δέχονταν, κατόπιν εκτεταμένων ερευνών στη βάση πληροφοριών που είχαν αποσπάσει οι Βρετανοί 25. Στόχος τους ήταν να καταφύγουν στον τομέα Σολέας26. Στο μεταξύ, την Παρασκευή, 18 Ιανουαρίου 1957, επιβλήθηκε βρετανικός αποκλεισμός νοτιοανατολικά της κοινότητας Ευρύχου. Περίπου στις 16:45 την ίδια μέρα ο δεκανέας Brian King μαζί με τον υποδεκανέα Henry Kenneth Fowler και ακόμη έξι στρατιώτες της βρετανικής στρατιωτικής μονάδας Suffolk Regiment τοποθετήθηκαν σε θέση ενέδρας περίπου ενάμισι μίλι νοτιοανατολικά της Ευρύχου27. Την ίδια νύχτα, ενώ ο Μάρκος Δράκος προσπαθούσε με την ομάδα του να διασπάσει τον βρετανικό κλοιό, έπεσε στην ενέδρα των Βρετανών. Επικρατούσε σφοδρή κακοκαιρία. Ο Δράκος προπορευόταν. Μόλις αντίκρισαν τον αντάρτη οι Βρετανοί στρατιώτες άνοιξαν πυρ εναντίον του. Ο Δράκος ανταπέδωσε τα πυρά, αλλά σύντομα τον έπληξαν θανάσιμα οι σφαίρες των Βρετανών. Οι υπόλοιποι τέσσερις μαχητές της ΕΟΚΑ άλλαξαν πορεία και κατάφεραν να διαφύγουν προς το χωριό Κατύδατα μετά από πέντε ώρες πεζοπορία28.

Οι βρετανικές μαρτυρίες

 Οι πρωτογενείς μαρτυρίες των Βρετανών για το θανατηφόρο επεισόδιο εντοπίζονται -όπως αναφέρθηκε στην ενότητα της Εισαγωγής- στη συλλογή του Κρατικού Αρχείου Κύπρου στη Λευκωσία. Περιλαμβάνονται στο φάκελο της έρευνας που διεξήχθη από τη βρετανική πλευρά σχετικά με την εξακρίβωση των αιτιών θανάτου του Μάρκου Δράκου29. Λόγω περιορισμών στην έκταση της παρούσας ανάλυσης είναι αδύνατο να παρατεθούν αυτούσιες όλες οι μαρτυρίες που συμπεριελήφθηκαν στην έρευνα. Συνεπακόλουθα, θεωρήθηκε προτιμότερη η καταγραφή της περιεκτικής εξιστόρησης του υπεύθυνου της στρατιωτικής μονάδας των Βρετανών, η οποία έπληξε τον Μάρκο Δράκο, του δεκανέα Brian King: «Την Παρασκευή 18 Ιανουαρίου 1957, ήμουν σχεδόν 1.5 μίλι νοτιοανατολικά (ΝΑ) της ΕΥΡΥΧΟΥ, περίπου η ώρα 16:45. Ήμουν με τον Δεκανέα30 Fowler και έξι στρατιώτες. Καθήκον μας ήταν να σταματήσουμε οποιονδήποτε εχθρό θα εξέρχονταν από την απαγορευμένη31 περιοχή. Είχαμε διαταγές να πυροβολήσουμε εναντίον οποιουδήποτε προσώπου32 εμφανιζόταν να εξέρχεται από την περιοχή. Περίπου η ώρα 23:10 αλλάξαμε τις δύο ομάδες της ενέδρας μας. Αντιληφθήκαμε έναν άντρα33 ακριβώς μέσα στη γραμμή πυρός μας. Μία από τις ομάδες των στρατιωτών μας αμέσως άνοιξε πυρ και την ίδια στιγμή αυτός ο άνδρας άνοιξε πυρ εναντίον μας. Είχε ένα όπλο Sten. Πυροβόλησε περίπου δώδεκα φορές. Ο Δεκανέας Fowler και εγώ ανταποδώσαμε τα πυρά. Ο στρατιώτης Woods είχε ένα Sterling. Εγώ είχα ένα αυτόματο τυφέκιο […]. Αυτός ο άνδρας θεάθηκε να πέφτει στο έδαφος περίπου δέκα γιάρδες μακριά από μένα. Μείναμε ακίνητοι για μια στιγμή και ακούσαμε ήχους από κινήσεις κοντά στην κοιλάδα που βρισκόταν μπροστά μας. Αμέσως πυροβολήσαμε εναντίον αυτών των ήχων και έπειτα περιμέναμε ακόμη δέκα λεπτά, χωρίς να πυροβολούμε ή να κινούμαστε. Έπειτα προσεγγίσαμε το σώμα του άνδρα στο έδαφος, το οποίο δεν κινήθηκε από τότε που έπεσε. Πρώτα πήραμε το όπλο του. Ήταν γεμισμένο με ένα αριθμό σφαιρών στον γεμιστήρα. Ήταν ένα όπλο Sten. Μετά που πήραμε το όπλο βεβαιωθήκαμε ότι ο άνδρας ήταν νεκρός. Αφήσαμε το σώμα εκεί που βρισκόταν και αναλάβαμε τα κανονικά μας καθήκοντα μέχρι το φως της μέρας34. Έπειτα συλλέξαμε το σώμα και τα προσωπικά του είδη και επιστρέψαμε στη βάση της μονάδας και δώσαμε αναφορά στον ανώτερο αξιωματικό μας35. Δεν είδαμε οποιοδήποτε άλλο άτομο. Υπήρχε ένας γεμιστήρας στο Sten. Είχε ακόμη τρεις γεμιστήρες γεμάτους με πυρομαχικά σε ένα σάκο. Ο λόγος γιατί ο συγκεκριμένος άνδρας σταμάτησε να πυροβολεί ήταν ότι υπήρξε μια σφαίρα που απέτυχε να πυροδοτηθεί μέσα στο όπλο. Η περιοχή μέσα στην οποία πυροβολήθηκε ο άνδρας ήταν απαγορευμένη περιοχή, όπου δεν επιτρέπεται οποιαδήποτε μετακίνηση κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ένας λόχος του συντάγματός μας είχε τοποθετήσει προειδοποιητικές πινακίδες […] στα όρια του δάσους. Οι πινακίδες έφεραν προειδοποιήσεις στα αγγλικά, ελληνικά και τουρκικά»36.

Η μεταφορά του σώματος στο νεκροτομείο και η αναγνώριση της σωρού

 Η ώρα 10:00, το Σάββατο 19 Ιανουαρίου 1957, ο H. L. Waller επισκέφθηκε την Κακοπετριά, από όπου συνέλεξε το νεκρό σώμα του Μάρκου Δράκου37. Το μετέφερε στο Νεκροτομείο του Νοσοκομείου Πεντάγιας, όπου αργότερα την ίδια μέρα αναγνωρίστηκε από τον πατέρα του νεκρού αγωνιστή, Κυριάκο Δράκο: «Είδα τον Δρα Βαρναβίδη στις 19 Ιανουαρίου 1957 στο Νοσοκομείο Πεντάγιας. Εκεί αναγνώρισα ένα νεκρό σώμα ως αυτό του γιου μου ΜΑΡΚΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΔΡΑΚΟΥ. Ο γιος μου ήταν 24 ετών, ανύπαντρος. Εργαζόταν ως λογιστής στα γραφεία της εταιρίας MANGLIS, HELLENIC Mining Company στη Λευκωσία. Είχε εργαστεί εκεί για περίπου 3 χρόνια. Δεν εργαζόταν εκεί όταν σκοτώθηκε. Έλαβε μόρφωση στη Σχολή Σαμουήλ στη Λευκωσία. Τον είδα για τελευταία φορά ζωντανό τη μέρα που δραπέτευσε από το κάστρο της Κερύνειας τον Σεπτέμβριο του 1955. Δεν τον είχα δει ή μάθει νέα του από τότε»38. Μετά την αναγνώριση, το νεκρό σώμα του Μάρκου Δράκου δεν παραδόθηκε από τις βρετανικές αρχές στην οικογένειά του για ταφή, στην προσπάθειά τους να αποτρέψουν την εξέλιξη των νεκρώσιμων ακολουθιών αγωνιστών της ΕΟΚΑ σε μεγάλες διαδηλώσεις κατά της βρετανικής κυριαρχίας στην Κύπρο. Αντίθετα, μεταφέρθηκε την ίδια μέρα στις Κεντρικές Φυλακές, στη Λευκωσία, όπου τάφηκε στον χώρο όπου σήμερα είναι γνωστός ως «Φυλακισμένα Μνήματα»39. Σύμφωνα με την μεταθανάτια εξέταση, που πραγματοποιήθηκε από τον γιατρό Δρα Τάσο Βαρναβίδη, ο θάνατος του αγωνιστή οφειλόταν σε εγκεφαλική και εσωτερική αιμορραγία, εξαιτίας πληγμάτων που προκάλεσαν οι σφαίρες των βρετανικών υπηρεσιακών όπλων40.

Η αξιολόγηση της απώλειας του Μάρκου Δράκου

 Αξίζει να σημειωθεί ότι το πλήγμα από την απώλεια του Μάρκου Δράκου ήταν σημαντικό για την οργάνωση της ΕΟΚΑ, γεγονός που υπογραμμίζει και ο αρχηγός της, ο Γεώργιος Γρίβας: «Ο Μάρκος Δράκος υπήρξεν αγνός, τίμιος, ανιδιοτελής και γενναίος μαχητής […]. Ο θάνατός του με απεστέρησε ενός αρίστου συμπολεμιστού, την δε Κύπρον ενός τέκνου της, το οποίο θα της ήτο λίαν χρήσιμον, όχι μόνον εις τον απελευθερωτικόν αγώνα, αλλά και εις την μετ’αυτόν δημιουργικήν εργασίαν διά την πρόοδον και ευημερίαν της. Η θλίψις μου διά τούτο ήτο μεγίστη. Αλλά και όλη η Κύπρος εθλίβη και τον εθρήνησε δικαίως. Ήρωες, ως ο ΔΡΑΚΟΣ, και θνήσκοντες δεν παύουν να ζουν. Παραμένουν φωτεινοί οδηγοί των επιζώντων, διά την εκπλήρωσιν της αποστολής των εις ωραίους και ευγενείς αγώνας»41. Τον αντίκτυπο που είχε ο θάνατος του Μάρκου Δράκου για την ένοπλη πτέρυγα της ΕΟΚΑ, επιπρόσθετα, άφησε να διαφανεί με ευκρίνεια ο υπεύθυνος επιχειρήσεων στην Κύπρο εναντίον της ΕΟΚΑ κατά τα τελευταία στάδια του Κυπριακού Αγώνα, ο υποστράτηγος Kenneth Darling, σε συγκεντρωτική αναφορά που ετοίμασε το 1960 για το Υπουργείο Πολέμου (War Office): «Μέσα σε δύο μήνες η αφρόκρεμα του σκληρού πυρήνα του [του Γεώργιου Γρίβα] είχε σκοτωθεί ή συλληφθεί. Δύο από τους νεκρούς ήταν ο ΔΡΑΚΟΣ και ο ΑΥΞΕΝΤΙΟΥ, οι οποίοι είχαν προσελκύσει μια ρομαντική φήμη ως ηγέτες ανταρτών. Ο θάνατος αυτών των ανδρών ήταν ίσως το μεγαλύτερο κτύπημα που ο ΓΡΙΒΑΣ και η ΕΟΚΑ είχαν δεχτεί ως τώρα»42.

Συμπεράσματα

 Συμπερασματικά, η παρούσα ανάλυση καταπιάστηκε με μια επί μέρους θεματική ενότητα του Κυπριακού Αγώνα, την επιχειρησιακή δράση και τον θάνατο του Μάρκου Δράκου, όπως καταγράφονται σε βρετανικές πρωτογενείς πηγές. Βέβαια, η ακρίβεια των στοιχείων που περικλείονται στις αρχειακές συλλογές της περιόδου της βρετανικής κυριαρχίας στην Κύπρο (1878-1959) πρέπει πάντα να τίθενται υπό έλεγχο και διασταύρωση κατά τη διαδικασία της επιστημονικής τεκμηρίωσης. Δεν παύουν όμως να διασώζουν έναν αριθμό πληροφοριών, που θα ήταν λάθος να αγνοηθεί στην κοπιώδη προσπάθεια των ερευνητών για μεθοδική προσέγγιση του Κυπριακού Αγώνα. Επομένως, η επιστημονική διερεύνηση των πιο πάνω πηγών μπορεί να ανεβάσει σε υψηλότερα επίπεδα την παραγωγή επιστημονικών συγγραμμάτων, τα οποία θα εμπίπτουν στον κλάδο της Κυπριακής Στρατιωτικής Ιστορίας, φτάνει να συντρέχουν δύο πολύ σημαντικές προϋποθέσεις: οι διάφοροι μελετητές της Ιστορίας χρειάζεται να προσεγγίζουν τις συγκεκριμένες πηγές με ειλικρίνεια, νηφαλιότητα, κριτικό πνεύμα και επαγγελματισμό. Κυρίως, όμως, οι αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, γενικότερα, και το Κρατικό Αρχείο Κύπρου, ειδικότερα, πρέπει να συνεχίσουν το επωφελές έργο τους για διαθεσιμότητα τέτοιου είδους πηγών, επιτρέποντας σε αυτές ελεύθερη και άμεση πρόσβαση.

Παραπομπές:

1Ρόμπερτ Φ. Χόλλαντ, Η Βρετανία και ο Κυπριακός Αγώνας, 1954-59 (Αθήνα: Ποταμός, 1999). Ευάνθης Χατζη- βασιλείου, Κυπριακό, 1878-1960: Η Συνταγματική Πτυχή (Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1998). Hatzivassiliou, Britain and the International Status of Cyprus, 1955-59 (Minnesota: University of Minnesota, 1997). Ευάνθης Χατζηβασι- λείου, Στρατηγικές του Κυπριακού: Η Δεκαετία του 1950 (Αθήνα: Πατάκης, 2004).

2. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στο προσωπικό του Κρατικού Αρχείου στη Λευκωσία και κυρίως στις κυρίες Κούλλα Χατζουλλή και Έφη Παρπαρίνου για τις διευκολύνσεις που παρείχαν στον συγγραφέα κατά τη διεξαγωγή της έρευνας.

 3. Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

 4. Η ΠΕΟΝ ήταν η οργάνωση νεολαίας που ιδρύθηκε από την Εκκλησία της Κύπρου στις αρχές της δεκαετίας του 1950 για την επιδίωξη του στόχου της Ένωσης. Τα σωματεία της ΠΕΟΝ απαγορεύτηκαν τον Ιούνιο του 1953, μετά τις αναταραχές στην Κύπρο, οι οποίες σχετίζονταν με την τελετή ενθρόνισης της βασίλισσας Ελισάβετ. Δες Nancy Crawshaw, The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece (London: Allen and Unwin, 1978), σ. 52, 54. Doros Alastos, Cyprus Guerrilla. Grivas, Makarios and the British (London: Heinemann, 1960), σ. 48.

5. http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 13 Απριλίου 2013. Δια- σταύρωσε υλικό με Μαρτυρία Κυριάκου Δράκου, Inquest No. 3/1957, χ.η, σ. 1-2, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Γιάννης Σπανός, ΕΟΚΑ: Έτσι Πολεμούν οι Έλληνες, 3 Τόμοι (Λευκωσία: Ανδρέας Σπανός, 1996), Τόμος 1, σ. 453.

6. Δες επιστολή Λυκούργου προς Γούναρη, 22 Απριλίου 1956 στο Νικόλαος Βασιλειάδης, Εθνομάρτυρες του Κυ- πριακού Έπους 1955-59 (Αθήνα: Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», 2005), σ. 123.

 7. Γενικά για τις βομβιστικές επιθέσεις της ΕΟΚΑ την 1η Απριλίου 1955 δες Minutes of JIC 30th meeting, 6 Απριλίου 1955, CAB 159/19, TNA. «Colonial Reports: Cyprus 1955» (Nicosia: Cyprus Government Printing Office, 1956), σ. 4, V 41/52, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. «Major Incidents since 1st April 1955», 18 Οκτωβρίου 1955, CO 926/455, TNA.

8. Crawshaw, The Cyprus Revolt, σ. 115. Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 453. Charles Foley & W. I. Scobie, The Struggle for Cyprus (Stanford: Stanford University Press, 1973), σ. 40.

9. Σημείωση Γρίβα στο ημερολόγιό του ημερομηνίας 25 Μαΐου 1955 στο Πάνος Μυρτιώτης, Αρχείο Διγενή (Λευ- κωσία: ΑΡΛΟ, 2002), σ. 56. Δες επίσης Σπύρος Παπαγεωργίου, Διά Χειρός Ηρώων (Λευκωσία: Επιφανίου, 1979), σ. 327. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 47.

10. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 51.

11. «A History of EOKA» by General Darling K. T., 20 Απριλίου 1960, σ. 28, WO 33/2736, TNA. Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 453. Alastos, Cyprus Guerrilla, σ. 48.

12. Παπαγεωργίου, Διά Χειρός Ηρώων, σ. 326. Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η., Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 453. Alastos, Cyprus Guerrilla, σ. 81.

13. Cyprus Intelligence Committee: The Present Potential of EOKA as an Armed Force, 22 Σεπτεμβρίου 1956, παραρτήματα Α και Β, FO 371/123930, TNA.

14. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 67.

15. Cyprus Intelligence Committee: The Present Potential of EOKA as an Armed Force, 22 Σεπτεμβρίου 1956, παράρτημα Α , FO 371/123930, TNA. http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 13 Απριλίου 2013.

 16. «A History of EOKA» by General Darling K. T., 20 Απριλίου 1960, σ. 30, WO 33/2736, TNA. Χόλλαντ, Η Βρε- τανία και ο Κυπριακός Αγώνας, σ. 190-191. Alastos, Cyprus Guerrilla, σ. 82-84.

17. http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 13 Απριλίου 2013. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 70.

18. «A History of EOKA» by General Darling K. T., 20 Απριλίου 1960, σ. 35, WO 33/2736, TNA. Βασιλειάδης, Εθνομάρτυρες του Κυπριακού Έπους, σ. 128. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 83, 111. http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 13 Απριλίου 2013. Δες επίσης τη μαρτυρία του Τεύκρου Λοΐζου, ο οποίος συμμετείχε στην ενέδρα κατά των Βρετανών στο Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 456-457.

19. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 71.

20. http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 13 Απριλίου 2013.

21. Αντίθετα, η ΕΟΚΑ εξακολουθούσε να έχει την ικανότητα να ανταποδίδει τα χτυπήματα, ακόμη και κατά τις πε- ριόδους που προσπαθούσε να ανακάμψει των απωλειών της, πλήττοντας θανάσιμα ένα Βρετανό στρατιώτη και δύο μέλη της Αστυνομίας τον Ιανουάριο, τέσσερις στρατιώτες και έναν αστυνομικό τον Φεβρουάριο και ένα στρα- τιώτη τον Μάρτιο του 1957. Δες Crawshaw, The Cyprus Revolt, παράρτημα σ. 407. Επίσης, «Cyprus Policy, October 1955- October 1957» memorandum by the Governor Field-Marshal Sir John Harding, 3 Νοεμβρίου 1957, σ. 309, CO 926/2084, TNA.

22. Bowyer J. Bell, On Revolt (London: Harvard University Press, 1976), σ. 131. «Cyprus: Report for the Year 1957» (Nicosia: Cyprus Government Printing Office, 1958), σ. 63, V 41/54, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

23. «A History of EOKA» by General Darling K. T., 20 Απριλίου 1960, σ. 37, WO 33/2736, TNA. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 120.

24. Για την αγγλική ορολογία δες Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 120.

25. http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 13 Απριλίου 2013. Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 454, 457. Alastos, Cyprus Guerrilla, σ. 85. Σπύρος Παπαγεωργίου, Κυπριακή Θύελλα 1955- 1959 (Λευκωσία: Επιφανίου, 1977), σ. 547. 26. Γεώργιος Γρίβας, Απομνημονεύματα Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-59 (Αθήνα, 1961), σ. 153. Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 454.

27. Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

28. Δες μαρτυρία Τεύκρου Λοΐζου, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας στο Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 458. Γρίβας, Απο- μνημονεύματα, σ. 154. Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Χάινς Α. Ρίχτερ, Ιστορία της Κύπρου. 2 Τόμοι, (Αθήνα: Εστία, 2008), Τόμος 2, σ. 591. Παπαγεωρ- γίου, Κυπριακή Θύελλα, σ. 547. Foley & Scobie, The Struggle for Cyprus, σ. 120.

29. Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

30. Στο υπόλοιπο βρετανικό αρχειακό υλικό το συγκεκριμένο πρόσωπο αναφέρεται ως υποδεκανέας. Νο. 22774273 Henry Kenneth Fowler. Δες Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

31. Εννοεί αποκλεισμένη.

 32. Η ακριβής έκφραση του δεκανέα Brian King ήταν«… shoot any person on sight…».

33. Στη μαρτυρία του ο υποδεκανέας Henry Kenneth Fowler αναφέρει ότι είδε μόνο ένα άτομο. Δες μαρτυρία 22774273 L/Cpl. Henry Kenneth Fowler, Inquest No. 3/1957, χ.η, σ. 4, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Από την άλλη, στην αναφορά του H. L. Waller αναφέρεται ότι ο Μάρκος Δράκος συνοδευόταν από ακόμη ένα άτομο. Με την έναρξη πυροβολισμών ο άνδρας κατόρθωσε να διαφύγει. Δες Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Σύμφωνα με τη μαρ- τυρία του Τεύκρου Λοΐζου, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας, ο Μάρκος Δράκος συνοδευόταν από τέσσερις αντάρτες και από τα βρετανικά πυρά είχε τραυματιστεί ο Κώστας Λοΐζου. Δες Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 455, 458-459.

34. Περίπου στις 07:00 το πρωί. Δες Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

35. Καταθέσεις λήφθηκαν από τους King και Fowler από τον Επιθεωρητή P. J. Sharpe. Δες Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

36. Μαρτυρία 23024237 Cpl. Brian KING, Inquest No. 3/1957, χ.η, σ. 2-4, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

37. Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύ- πρου.

38. Μαρτυρία Κυριάκου Δράκου, Inquest No. 3/1957, χ.η, σ. 1-2, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου

39. Covering report of D/Sgt. 1815 H. L. Waller, χ.η, σ. 1, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου. Σπανού, ΕΟΚΑ, σ. 459. Για περισσότερες πληροφορίες για τα «Φυλακισμένα Μνήματα» δες Πέτρος Στυλιανού & Νίκη Χριστοδούλου, Τα Φυλακισμένα Μνήματα: Ανέκδοτες Επιστολές από τους Μελλοθάνατους Ηρωομάρτυρες της Κυπριακής Λευτεριάς (Λευκωσία, 2004).

40. Medical report by Dr. T. L. Varnavides, 19 Ιανουαρίου 1957, Special Courts 5/39/C, Inq. 3/57, Κρατικό Αρχείο Κύπρου.

 41. Γρίβας, Απομνημονεύματα, σ. 154. 42. «A History of EOKA» by General Darling K. T., 20 Απριλίου 1960, σ. 37, WO 33/2736, TNA.

Πηγές:

 Αδημοσίευτο Υλικό:

Κρατικά Αρχεία του Ηνωμένου Βασιλείου, Kew (ΤΝΑ). CAB 159: Ministry of Defence and Cabinet Office: Central Intelligence Machinery: Joint Intelligence Sub-Committee later Committee: Minutes (JIC Series), 1947-1968. CO 926: Colonial Office: Mediterranean Department, predecessor and successors: Registered Files, Mediterranean Colonies (MED Series), 1938-1966. FO 371: Foreign Office: Political Departments: General Correspondence from 1906-1966, 1906-66. WO 33: War Office: Reports, Memoranda and Papers (O and A Series), 1853-1969.

Κρατικό Αρχείο της Κυπριακής Δημοκρατίας, Λευκωσία. 5/39/C, Inq. 3/57: Special Courts. V 41: Colonial Reports

Δημοσιευμένο Υλικό: Δημοσιευμένες Συλλογές Εγγράφων. Μυρτιώτης Πάνος, Αρχείο Διγενή, Λευκωσία: ΑΡΛΟ, 2002.

Απομνημονεύματα. Γρίβας Γεώργιος, Απομνημονεύματα Αγώνος ΕΟΚΑ 1955-59, Αθήνα, 1961.

Βιβλία Alastos Doros, Cyprus Guerrilla. Grivas, Makarios and the British, London: Heinemann, 1960. Bell Bowyer J., On Revolt, London: Harvard University Press, 1976. Crawshaw Nancy, The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece. London: Allen and Unwin, 1978. Foley Charles & Scobie, W. I. The Struggle for Cyprus, Stanford: Stanford University Press, 1973. Hatzivassiliou Evanthis, Britain and the International Status of Cyprus, 1955-59, Minnesota: University of Minnesota, 1997. Βασιλειάδης Νικόλαος, Εθνομάρτυρες του Κυπριακού Έπους 1955-59, Αθήνα: Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», 2005. Παπαγεωργίου Σπύρος, Διά Χειρός Ηρώων, Λευκωσία: Επιφανίου, 1979. Κυπριακή Θύελλα 1955-1959, Λευκωσία: Επιφανίου, 1977. Ρίχτερ, Χάινς Α., Ιστορία της Κύπρου, 2 Τόμοι. Αθήνα: Εστία, 2008, Τόμος 2. Σπανού Γιάννης, ΕΟΚΑ: Έτσι Πολεμούν οι Έλληνες, 3 Τόμοι. Λευκωσία: Ανδρέας Σπανός, 1996, Τόμος 1. Στυλιανού Πέτρος & Χριστοδούλου Νίκη, Τα Φυλακισμένα Μνήματα: Ανέκδοτες Επιστολές από τους Μελλοθάνατους Ηρωομάρτυρες της Κυπριακής Λευτεριάς, Λευκωσία, 2004. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, Κυπριακό, 1878-1960: Η Συνταγματική Πτυχή, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1998. Στρατηγικές του Κυπριακού: Η Δεκαετία του 1950, Αθήνα: Πατάκης, 2004. Χόλλαντ Ρόμπερτ, Η Βρετανία και ο Κυπριακός Αγώνας 1954-1959, Λευκωσία: Ποταμός, 1999.

Ιστοσελίδες http://myweb.cytanet.com.cy/iaae5559/biographies/drakos.htm

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Εθνική Φρουρά και Ιστορία» τεύχος 31ο Ιανουάριος – Ιούνιος 2013.