0 ΛΟΓΙΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΑΣ Ο ΚΥΠΡΙΟΣ. Νέα δεδομένα και αιτούμενα της έρευνας (Μέρος Α΄)

Του Γιώργου Κ. Μυάρη*.

Ο Ιωάννης Καρατζάς (1767-1798) αναγνωρίζεται από όλους ως φλογερός πατριώτης, φίλος της ελευθερίας και της δημοκρατίας, λόγιος με κοινωνικές και γλωσσικές ιδέες προοδευτικές, συμμέτοχος στον πολιτικό και φιλολογικό κύκλο του Ρήγα Βελεσηνλή. Ο νεαρός λόγιος από τη Λευκωσία της Κύπρου και οι Ρήγας Βελεστινλής, Ευστράτιος Αργέντης, Αντώνιος Κορωνιός, Δημήτριος Νικολίδης, Θεοχάρης Γ. Τουρούντζιας, Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ, υπήρξαν πρωτεργάτες της ιδεολογικής προετοι- ’ μασίας του 1821 και μάρτυρες της ελληνικές και βαλκανικής απελευθέρωσης, καθώς δολοφονήθηκαν από τον Τούρκο Καϊμακάμη του Βελιγραδιού, μετά την παράδοσή τους από τον «φωτισμένο μονάρχη» της Αυστροουγγαρίας Φραγκίσκο Α' και τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του, που συσχέτιζαν τον κύκλο του Ρήγα με τους κύκλους των Ιακωβίνων και τη «συνο- μωσία», δηλαδή την κίνηση απελευθέρωσης των Ούγγρων, από τον κύκλο του πανεπιστημιακού Ιγνάτιου Μαρτίνοβιτς (1795 )(1).

Αποδείξεις για τους ιστορικούς γύρω από αυτά προκύπτουν μόνο το 1889, 1891 και 1930, όταν γνωστοποιούνται από τους Αιμίλιο Λεγράνδ, Σπυρίδωνα Λάμπρου και Κωνσταντίνο Άμαντο έγγραφα από τα πρακτικά των αυστριακοί ανακρίσεων για τον Ρήγα, τον I. Καρατζά και τους άλλους συνεργάτες* δηλωτικό των καιρών και των καταστάσεων είναι το γεγονός ότι δεν είχε προσεχθεί έως τότε ακόμη και η πρώτη ρητή αναφορά από το 1836 στα ονόματα tojv μαρτύρων στη Χρονολογία Ιστορική,την οποία εξέδωσε στην Οδησσό ο Κυριάκός Ιωάννου («τουπίκλην Μελίρρυτος») ο Θεσ- σαλονικεύς. Οι δημοσιεύσεις αυτές αποτελούν σταθμό στην έρευνα για τον Ρήγα, τις ιδέες, τους στόχους και τους συνεργάτες του. Ο συνωμοτισμός και η σιωπή των αγωνιστών, η μυστικότητα των διωκτικών αυστριακών και οθωμανικών αρχών, μαζί με το φόβο της τιμωρίας για τους συγγενείς, τους φίλους, τους συνεργάτες και τους ομοϊδεάτες κατά τα πρώτα χρόνια μετά τις δολοφονίες, λειτούργησαν ανασχετικά για τη φανέρωση της αλήθειας. Το πέρασμα του χρόνου και οι καταστροφές αρχείων, οι «άλλες προτεραιότητες» των ερευνητών και των κοινωνιών, οι ιστορικές περιπέτειες και η ιδεολογική χρήση της ιστορίας, καθώς και η ρητορική - επιφανειακή αναφορά στο όνομα του Ρήγα-χωρίς ουσιώδες περιεχόμενο και χωρίς δημιουργική προσέγγιση του έργου που επετέλεσε τόσο ο ίδιος ο Καρατζάς, όσο και ο «πολίτικο φιλολογικός κύκλος του Ρήγα»(2)- εμπόδισαν την ορθή αποτίμηση της παρουσίας του.

Τα «παιχνίδια» της μοίρας, οι ελάχιστες ενδείξεις, οι ισοπεδωτικές αμφισβητήσεις και τα κενά, όλα συντελούν στην αναπαραγωγή αντιλήψεων μει- ωτικών, αφού μελετητές και φορείς, για μακρό χρονικό διάστημα, με ελάχιστες εξαιρέσεις και μικρές αναλαμπές, δεν ενδιαφέρονται για την προβολή του έργου του. Ακόμη και στην ιδιαίτερη πατρίδα του διατηρείται ισχυρή η αντίληψη ότι ο I. Καρατζάς είναι ο πένης και ημιμαθής κανδηλανάπτης. Φτάνουν να αμφισβητούν τη συγγραφική του ιδιότητα και ικανότητα ή, στην καλύτερη περίπτωση, να τον αντικρίζουν ως περιστασιακό εκδότη και ως τυρικόν θάνατον ο Κύπριος Ιωάννης Καρατζάς μαζί με τον Ρήγα Φεραίον;» επικεντρώθηκε ανακοίνωση Κύπριου ιστορικού (5 Δεκεμβρίου 1963)* σ’ αυτήν, με βάση λανθασμένη και βεβιασμένη ανάγνωση εγγράφου της αυστριακής αστυνομίας της 26ης Μαίου 1799, διατυπώθηκε η υπόθεση «ότι ο I. Καρατζάς, πιθανόν δια της καταβολής λύτρων, διέφυγε τον μαρτυρικόν θάνατον». Ακολούθησε αναιρετική επιστολή του εισηγητή, αλλά και αναλυτικό απαντητικό σημείωμα άλλου ερευνητή Κύπριου(3).

Η έρευνα για το βίο και το έργο του Ιωάννη Καρατζά με καθυστερήσεις και κενά μπόρεσε, μόλις τα τελευταία χρόνια, να επαληθεύσει με σοβαρά στοιχεία προγενέστερες ενδείξεις. Έτσι, διασκόρπισε σε ένα βαθμό την αχλύ που κάλυπτε τη ζωή του Λευκωσιάτη λόγιου και αγωνιστή. Οι βιβλιοκρισίες γερμανικών περιοδικών του 1796 και 1797, στις οποίες πρώτος ο Νίκος Α. Βέης βάσισε την υπόδειξη ότι συγγραφέας του 'Ερωτος αποτελέσματα είναι ο I. Καρατζάς και με νέα στοιχεία τεκμηρίωσε τη συμβολή του στην ελληνική συγγραφική και εκδοτική κίνηση του καιρού του, ανακοινώθηκαν μεν στην Ακαδημία Αθηνών στα 1942 και 1948, είδαν δε το φως της δημοσιότητας στα 1970(4).

Στο φωτισμό της δραστηριότητάς του συνέδραμαν, επίσης, στις δεκαετίες του ’50 και ’60 οι Λέανδρος Βρανούσης και Γεώργιος Λάιος. Το μύθο του «ημιμαθούς» «κανδηλανάπτου» I. Καρατζά ανέτρεψαν πρώτοι από τους Κύπριους μελετητές οι Κώστας Χατζηψάλτης και Νικόλαος X. Κονο- μής με εκτενή δημοσιεύματα στα Κυπριακά Γράμματα (1949 και 1954). Αλλά και πάλι, στα 1983-84 επαναφέρεται ανώνυμα σε κυπριακή έκδοση η προσέγγιση του I. Καρατζά ως ανθρώπου που αναζητά σε προχωρημένη ηλικία ευκαιρίες για μόρφωση -την ίδια χρονική στιγμή που με αδιάσειστα στοιχεία ο Καρατζάς εξέδιδε έργα για τη βελτίωση της νέας ελληνικής εκπαίδευσης και κουλτούρας!- και καταγράφεται ως «νεωκόροο) στον πίνακα επαγγελμάτων(5).

Η κινητικότητα εξαιτίας το*ν επανεκδόσεων του έργου Έρωτος αποτελέσματα από τον Mario Vitti (1989, 1993, χωρίς τοποθέτηση για την πατρότητα της συγγραφής μερικώς ή ολικώς στον I. Καρατζά), τα στοιχεία για την κατασχεμένη βιβλιοθήκη του Καρατζά που προσκόμισε η Όλγα Κατσιαρδή - Hering (1992 )(6), ιδιαίτερα ο εντοπισμός από τους Ulrich Moennig και Hans Eideneier (1994)(7) της βιβλιοκρισίας του F. Κ. Alter (1796/1797) διαμόρφωσαν πλέον μια νέα δυναμική στις έρευνες για τον Ιωάννη Καρατζά, παράλληλα με τον αντίλογο που υπήρξε(8).

Η ανησυχία των αρχών της ΑυστροοΟυγγαρίας για την ογκούμενη αμφισβήτηση της κυριαρχίας τους και η εκτίμηση ότι «το επαναστατικόν σχέ- διον των Ελλήνων δύναται να έχη πολύ θλιβερώτερα επακόλουθα από την συνωμοσίαν του Μαρτίνοβιτς» εξηγεί τα μέτρα, τα οποία πάρθηκαν σε βάρος των Ελλ/ήνων επαναστατών και βεβαίως την απόφαση της παράδοσής τους στους Τούρκους. Ερμηνεύει ιδίως τη σύλληψη και παράδοση του Καρατζά που φέρεται ότι αποπειράθηκε την ανατύπωση των «εκτάκτως επικινδύνων προκηρύξεων»(9) του Ρήγα και «βρισκόταν σε επαφή με τους προδότες που ήθελαν να διαδώσουν τις αρχές της γαλλικής ελευθερίας και ισότητας στους Έλληνες που κατοικούσαν στις τουρκικές επαρχίες»(10). Εξάλλου ηγετικοί συντηρητικοί κύκλοι του υπόδουλου ελληνισμού, εκκλησιαστικοί ιδιαιτέρως, κατεδίωκαν τους οπαδούς του Ρήγα Βελεστινλή και το κείμενο της «Νέας Πολιτικής Διοικήσεως» ως «πλήρες σαθρότητος εκ των θολερών αυτού εννοιών τοις δόγμασι της ορθοδόξου ημών πίστεως εναντιούμενον»(11).

Τις εκδοτικές και τις συγγραφικές δραστηριότητες του I. Καρατζά επηρέασαν ο πνευματικός περίγυρος της Κύπρου, η δημώδης παράδοση και η κίνηση των νεοτερικών ιδεών, που είναι υπαρκτή αλλά υποτονική, ίσως και ot σπουδές των νεανικών χρόνων. Ως προς αυτές τις τελευταίες παραμένει άγνωστο το εύρος και η ποιότητά τους. Δεν πρέπει όμως να θεωρούνται ανύπαρκτες ή αμελητέες, όταν συνυπολογιστούν οι ανάγκες και οι απαιτήσεις των έργων και των εκδόσεων στις οποίες επέλεξε να επιδοθεί. Σ’ αυτές, γενικά, είναι εμφανής η ύπαρξη αρχαιοελληνικών, βυζαντινών, μεταβυζαντινών στοιχείων, ενώ απουσιάζουν ενασχολήσεις με τις φυσικές επιστήμες. Ωστόσο, το γλωσσικό, λογοτεχνικό και ιδεολογικό φορτίο του αφηγηματικού έργου Έρωτος αποτελέσματα ενισχύει την πιθανότητα σύνδεσής του με τους πνευματικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης ή των παραδουνάβιων ηγεμονιών. Οι γλωσσικές του επιλογές -γλώσσα απλούστερη που πλησιάζει την ομιλουμένη- και οι παιδαγωγικές προτεραιότητες που διαπερνούν τα έργα του, τον φέρνουν στη χορεία στοχαστών, όπως οι Βικέντιος Δαμοδός, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Δημήτριος Καταρτζής, Ρήγας Βελε- στινλής. Καθοριστικά, επίσης, αποδείχθηκε η σχέση του με τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Αυτή υπερέβαινε την απλή φιλία και συνεργασία. Διέθετε χαρακτηριστικά πνευματικής καθοδήγησης από το στοχασμό του Ψαλίδα, όπως αποδεικνύουν νέα στοιχεία της έρευνας(12).

Τέλος του Α΄ Μέρους

(*)Το κείμενο αποτελεί αναπτυγμένη μορφή της εισήγησης του συγγραφέα στο Δ' Διεθνές Συνέδριο Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου- Ρήγα (Βελεστίνο, 2-5 Οκτωβρίου 2003

Παραπομπές

1. Βλ. Olga Katsiardi-Hering, «L’ id6e de la revolution dans P horizon politique des Grecs de Hongrie», Actes du IHe Colloque d* Histoire (Athfcnes 14-17 Oc- tobre 1937). La Revolution Frangaise et Vhellenisme moderne. Contribution helle- nique a V occasion du bicentenaire de la Revolution Frangaise. Centre de Recher- ches Neohelieniques Fontation Nationale de la Recherche Scientifique. Athfcnes 1989, p. 87-118, ιδίως για τον I. Καρατζά σσ. 100-104, όπου και στοιχεία για τις «δίκες των Ιακωβίνων» στα 1795-1796 και τον abb£ Ignaz von Martinovits, σσ. 96-97, 99. Επίσης, βλ. για τη δράση του Ρήγα και του κύκλου του στο πλαίσιο του «βαλκανικού ριζοσπαστισμού» στου Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, Η Γαλλική Επανάσταση και η νοτιοανατολική Ευρώπη, Αθήνα, 1990, 109-138, ιδίως σσ. 114, 130-132. Αντιστοιχίες στη δράση των Ρήγα - Μαρτίνοβιτς (με αναφορά και στον Ιω. Καρατζά) αναζητεί η Κατερίνα Παπακωνσταντίνου στη μελέτη «Η Βουδαπέστη στα χρόνια του Ρήγα», Μνήμων)

2. Τον όρο χρησιμοποιεί ο X. Γ. Πατρινέλης, «Επικρίσεις για το κίνημα του Ρήγα και τις δραστηριότητες του Πούλιου Μάρκου Πούλιου (1798)», Ελληνικά 48 (1998), 113-129, εδώ σ. 127. Για τα στοιχεία της Χρονολογίαζ Ιστορικής Κ. Μελιρρύτου, Οδησσός, 1836, σσ. 252-253, βλ. Νίκου Α. Βέη, «Η 'Χρονολογία* Κυριάκού Μελιρρύτου και ο Ρήγας Βελεστινλής-Φεραίος και οι συνεργάται αυτού», Νέα Εστία, Λ' (Ιούλιος-Δεκέμ- βριος 1941), 649-656 και 790-795, ιδίως σ. 653. Τα αυστριακά έγγραφα είχαν πρωτοδη- μοσιευθεί στο Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ε)λάδος (Δ.Ι.Ε.Ε.Ε.), Τόμος Γ* (1889), σσ. 587-774. Πλήρης έκδοση: Αιμιλίου Λεγράνδ και Σπυρίδωνος Λάμπρου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώ μαρτνρησάντων, εκ των εν Βιέννη Αρχείων εξαχθέντα και δημοσιευθέντα, Αθήνησιν, 1891 (και στη γαλλική 1892). Κωνσταντίνου Άμαντου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Αθήναι 1930. Φωτομηχανικές επανεκδόσεις των έργων έγιναν αντίστοιχα το 1996 και 1997 (Αθήνα), από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα.

3. Περίληψη της ανακοίνωσης του Κώστα Π. Κύρρη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθεροζ (Λευκωσίας) 7 Δεκ. 1963, «Διαλέξεις των Κυπριακών Σπουδών (...)». Υπότιτλος: «Ο Κύπριος Ιωάννης Καρατζάς απέφυγε πιθανώς τον μαρτυρικόν θάνατον του Ρήγα Φεραίου». Πρβλ. Γεωργίου Λάιου, «Ανέκδοτα έγγραφα από τα Αρχεία της Βιέννης», A.LE.E.E.y Τόμος ΙΒ' (1957-58), 202-270, ιδίως σ. 214. Αναιρετική επιστολή του Κ. Π. Κύρρη στον Φιλελεύθερο 21 Δεκ. 1963, «Περί τον μάρτυρα Καρατζάν». Η συστηματική απάντηση του Κώστα Χατζηψάλτη, «Ο Κύπριος λόγιος και εθνομάρτυς Ιωάννης' Καρατζάς και η σχετική προς τούτον ανακοίνωσις του Κ. Κύρρη», Κυπριακοί Σπουδαί Τόμος ΚΗ' (1964), 171-173.

4. Βλ. Νίκος Α. Βέης, «Η συλλογή διηγημάτων «Έρωτος αποτελέσματα» και ο συγ- γραφεύς αυτών Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος», Byzaniinisch Neugriechische Jahrbii- cher, Band 20 (Athen 1970), 345-366. Ανακοίνωση στην Ακαδημία Αθηνών στις 30/4/ 1942: «Η συλλογή διηγημάτιον "Έρωτος αποτελέσματα” και ο συγγραφεύς αυτής», βλ. Πρακτικά τηζ Ακαδημίας Αθηνών 17(1942), σ. 95* περίληψη εισήγησης στην εφ. Καθημερινή της 1ης Μαίου 1942. Προηγείται το σημείωμα της Ένης Βέη-Σεφερλή, «Τινά περί του καταλοίπου», <5.π·, 345-347, με αναφορά στη μεταγενέστερη Ομιλία του Ν. Α. Βέη στην Ακαδημία Αθηνών (27 Μαίου 1948), στην οποία κατονομάζεται ο Franz Karl Alter και το δημοσίευμα του 1797.

5. Βλ. Kwiqioi συγγραφείς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Λευκωσία, εκδόσεις Χρ. Ανδρέου, 1983-84, τομ. 2, 429-431, Τομ. 6, 2032. Επίσης, Β. Χρ., «Καρατζάς Ιωάννης», Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, Λευκωσία, εκδ. Φιλόκυπρος, 1987, Τομ. 6, 283.

6. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, «Η Βιβλιοθήκη του Κυπρίου λογίου Ιωάννη Καρατζά. Σκέψεις γύρω από τον πνευματικό του άξονα», στο: Αφιέρωμα στον καθηγητή Βασίλειο Σφυρόεραί Αθήνα, «Λύχνος», 1992, 201-226.

7. Hans Eideneier, «Ο συγγραφέας του 'Έρωτος αποτελέσματα’», Θησαυρίσματα 24(1994), 282-285.

8. Βλ. Λέανδρος Βρανούσης (επιμέλεια, εισαγωγή, σχόλια), Εφημερίζ. Η αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα που έχει διασωθεί. Βιέννη 1791-1797. Ανασυγκρότηση-φωτοτυ- πική ετιανέκδοση. Τόμος 5. Προλεγόμενα> Αθήνα, ΚΕΜΝΕ, 1995, σ. 957. Στέση Αθήνη, «Ιωάννης Καρατζάς και Αθανάσιος Ψαλίδας. Τα αποτελέσματα μιας πιθανής συνεργασίας», Μολνβδοκονδυλοπελεκητής 6 (1998-99), 265-271. Γιώργος Κ. Μύαρης, «Ιωάννης Καρατζάς λόγως του νεοελληνικού Διαφωτισμού», Χρονικόν, τχ. 6, (εφημ. Πολίτης Λευκωσίας 21 Μαρτίου 1999), 3-4. Ίλια Χατζηπαναγιώτη, «Το 'Σχολείον των Ντελικά- των Εραστών’ και το Έρωτος αποτελέσματα*. Νέα στοιχεία για τα στιχουργήματά τους Ο Ερανιστής 23 (2001), 143-165. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Κυπριακή Λογιοσύνη 1571-1878. Προσωπογραφική θεώρηση, Λευκωσία 2002, σσ. 163-164. Κώστας Θ. Πέ- τσιος, «Παρατηρήσεις στο δημοσιευμένο έργο του Αθανασίου Ψαλίδα (1767-1829). Ανέκδοτα στοιχεία», Ηπειρωτικά Γράμματα, περίοδος Β', τχ. 3 (Φεβρουάριος 2003), 163-194.

9. Κ. Άμαντου, ό.π., έγγραφο αρ. 29, από την έκθεση του Τπουργού Εσωτερικών von Pergen της 15 Ιανουαρίου 1798, σ. 105.

10. Από την έκθεση του αστυνομικού διευθυντή της Βουδαπέστης Joseph Freiherr von Plichler της 11 Οκτωβρίου 1800. Περιέχεται στη μελέτη της Όλγας Κατσιαρδή- Hering, «Η βιβλιοθήκη...», ό.π., σ. 205. Βλ. επίσης Παντελή Βουτουρή, «Ιωάννης Καρατζάς. Ο Κύπριος σύντροφος του Ρήγα», Κοινόν Κυπρίων, Περίοδος Γ', τχ. 1, Ιαν.-Μαρτ. 2001, 11-13. Γιώργου Γεωργή, «Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος σύντροφος του Ρήγα», ΚύΊΐροζ. Ιστορία, (εφημ. Ο Φιλελεύθερος της Κυριακής 23 Μαρτίου 2003), 4-15.

11. Φίλιππος Ηλιου, «Η πατριαρχική καταδίκη του Ρήγα», Αντί, τχ. 652, 16 Ιαν. 1998, 18-21.

12. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., 180 κ.ε.Ο λόγιος του νεοελληνικού διαφωτισμού Ιωάννης Καρατζάς ο Κύπριος 303