ΒΙΒΛΙΟ Η Λογοκρισία του Τύπου στην Κύπρο επί Αγγλοκρατίας [1878-1960]

Γράφει ο Αλέξης Αλέκου*

Του Ανδρέα Κλ. Σοφοκλέους
Εκδόσεις Εν Τύποις Λευκωσία 2014

Το ασφυκτικό πλαίσιο της λογοκρισίας των έντυπων μέσων που επέβαλαν οι Βρετανοί στόχευε αφενός στον περιορισμό και στην πάταξη του αντιαποικιακού και ενωτικού κινήματος της Κύπρου και αφετέρου στη διάλυση του Κομουνιστικού Κόμματος Κύπρου, όταν αυτό εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920

Ο Αντρέας Σοφοκλέους με την εξαιρετική του μελέτη για τη λογοκρισία του κυπριακού Τύπου έρχεται να προσθέσει στο ήδη σημαντικό έργο του για τον κυπριακό Τύπο μια άγνωστη, πλην όμως ενδιαφέρουσα πτυχή της διαδρομής των κυπριακών εφημερίδων, αυτήν της λογοκρισίας τους από το αποικιοκρατικό καθεστώς. Το ασφυκτικό πλαίσιο της λογοκρισίας των έντυπων μέσων που επέβαλαν οι Βρετανοί στο διάστημα της παρουσίας τους στο νησί στόχευε αφενός στον περιορισμό και στη συνέχεια στην πάταξη του αντιαποικιακού και ενωτικού κινήματος της Κύπρου και αφετέρου στη διάλυση του Κομουνιστικού Κόμματος Κύπρου, όταν αυτό εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Παράλληλα, οι Βρετανοί ασκώντας λογοκρισία στις εφημερίδες επεδίωκαν να προστατεύσουν την εικόνα του καθεστώτος και των θεσμών που εισήγαγαν, από δημοσιεύματα που ενδεχομένως να προκαλούσαν αρνητική εντύπωση ή δυσαρέσκεια στους Κύπριους.

Με βάση αυτούς τους καταπιεστικούς νόμους, οι οποίοι τροποποιήθηκαν επανειλημμένα προς το αυστηρότερο, εκδότες, δημοσιογράφοι και τυπογράφοι καταδικάστηκαν με βαριά πρόστιμα, φυλακίστηκαν, εκτοπίστηκαν σε απομακρυσμένα χωριά και εξορίστηκαν, ενώ πολλές εφημερίδες και περιοδικά ανέστειλαν την έκδοσή τους ή έκλεισαν διά διαταγμάτων του κυβερνήτη, ενώ αρκετά κλασικά βιβλία φιλοσοφικού, κοινωνιολογικού ή λογοτεχνικού περιεχομένου απαγορεύθηκαν και δόθηκαν στην πυρά.
Λογοκρισίας ακόμα ετύγχαναν η αλληλογραφία και τα τηλεγραφήματα, φωτογραφίες, σχέδια, γελοιογραφίες και σκίτσα, καθώς και κινηματογραφικές ταινίες για τις οποίες θεσπίσθηκε ειδική νομοθεσία. Οι Βρετανοί κατακτητές εισήγαγαν και μηχανισμούς προπαγάνδας με τη δημιουργία γραφείων Τύπου, την έκδοση ειδικών προπαγανδιστικών εντύπων και τη δημιουργία μικρών ταινιών, οι οποίες προβάλλονταν στα σχολεία και τα χωριά.

Έθεσαν ακόμα αυστηρό έλεγχο στην εισαγωγή και διανομή του τυπογραφικού χάρτη, ώστε να ασκούν πίεση στους εκδότες των εφημερίδων και να τους αναγκάζουν σε αυτοέλεγχο και αυτολογοκρισία των γραφόμενών τους, αν ήθελαν οι εφημερίδες τους να συνεχίσουν την έκδοσή τους. Και από το 1953 λειτούργησαν κυβερνητικό ραδιοφωνικό σταθμό, που απετέλεσε το κύριο όργανο προπαγάνδας κατά του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ.

Στο πλαίσιο αυτό, η απουσία μιας μελέτης που να αφορά όλο αυτό τον ιδεολογικό μηχανισμό καταστολής των Βρετανών άφηνε ένα τεράστιο κενό στη βιβλιογραφία για την Αγγλοκρατία στην Κύπρο. Αυτό το έργο όχι μόνο καλύπτει αυτό το κενό, αλλά προσφέρει το προζύμι για την περαιτέρω έρευνα παρεμφερών πτυχών της βρετανικής κατοχής της Κύπρου.

Μετά από μια ιστορική αναδρομή για το βασικό ανθρώπινο δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης, τόσο διεθνώς όσο και στην Κύπρο, ο Ανδρέας Σοφοκλέους στην εισαγωγή του εξηγεί τη σύνδεση της εμφάνισης της τυπογραφίας με τη λογοκρισία και αναλύει τον απολυταρχικό χαρακτήρα των περιοριστικών και κατασταλτικών μέτρων που εισήχθησαν μέσω διαταγμάτων ή ειδικής νομοθεσίας. Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια, στα οποία αναπτύσσεται η λογοκρισία στην περίοδο 1878-1960, λαμβάνοντας υπόψη τα κυριότερα ιστορικά γεγονότα παράλληλα με την εξέλιξη της κυπριακής δημοσιογραφίας. Στο πρώτο κεφάλαιο ο Ανδρέας Σοφοκλέους αναλύει τον μηχανισμό που χρησιμοποιήθηκε για να λογοκρίνεται κάθε μορφή έντυπης έκφρασης, είτε ως χειρόγραφες φυλλάδες είτε στη συνέχεια ως εφημερίδες. Ερμηνεύεται η νομοθεσία και το κανονιστικό πλαίσιο που χρησιμοποιήθηκε επί Τουρκοκρατίας αναφορικά με την εκτύπωση και έκδοση πολιτικών εφημερίδων, βιβλίων και γενικών εντύπων. Στη συνέχεια εξηγεί την ανεκτική στάση των Βρετανών στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας και πώς αυτή διαφοροποιείται μετά το 1914, όταν η Κύπρος περνά οριστικά στα χέρια τους με την ανακήρυξη του νησιού σε κτήση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Το αυστηρό πλαίσιο άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος που εισήγαγαν οι Βρετανοί στόχευε στην καταστολή στασιαστικών δημοσιευμάτων και στην αποτροπή της προώθησης -μέσω των εφημερίδων- των κομουνιστικών ιδεών ή γενικότερα οτιδήποτε σκόπευε στην αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος στην Κύπρο, όπως η προώθηση του αιτήματος της Ένωσης. Η ακριβή χρηματική εγγύηση που απαιτούσαν οι Βρετανοί για την παραχώρηση άδειας έκδοσης εφημερίδας [200 λίρες το 1930], καθώς επίσης και η συμπερίληψη των προνοιών που αφορούσαν τις εφημερίδες στα κεφάλαια του ποινικού κώδικα που αφορούσαν τα «εγκλήματα εναντίον της δημόσιας τάξης» και τα «εγκλήματα κατά του Συντάγματος και της υφιστάμενης κοινωνικής τάξης» προκάλεσαν τη σφοδρή αντίδραση των Κύπριων δημοσιογράφων [Ελλήνων και Τούρκων]. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που παρατίθεται στο πρώτο κεφάλαιο είναι η ίδρυση του πρόδρομου του σημερινού Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών, του τότε Press Bureau ή Γραφείου Τύπου. Η Ίδρυση του Γραφείου Τύπου στόχευε στον έλεγχο της διοχέτευσης των ανακοινώσεων και ειδήσεων προς τις εφημερίδες για την κυβερνητική δραστηριότητα. Τα υπόλοιπα τρία κεφάλαια του βιβλίου αναλύουν την εφαρμογή της λογοκρισίας στον ελληνοκυπριακό, τουρκοκυπριακό και αγγλόφωνο Τύπο. Το δεύτερο κεφάλαιο, που αφορά τη λογοκρισία στον ελληνοκυπριακό Τύπο, αναμενόμενα καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου. Αναλύει τη μεταβατική περίοδο 1878-1914, όταν η Κύπρος διοικείται μεν από τους Βρετανούς, αλλά εξακολουθεί να αποτελεί μέρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, γεγονός που επηρεάζει σημαντικά το νομοθετικό πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούσε να κινηθεί η ελευθερία έκφρασης. Στη συνέχεια εξετάζεται η περίοδος 1914-1931, στην οποία ξεκινά ουσιαστικά η βρετανική κατοχή της Κύπρου και όπου διαφοροποιείται η πολιτική αναφορικά με την ελευθερία του Τύπου. Η περίοδος 1931-1950 χαρακτηρίζεται από τις έντονες προσπάθειες των Βρετανών να περιορίσουν τις δραστηριότητες για την Ένωση, ιδιαίτερα μετά την εξέγερση των Οκτωβριανών. Στην τελευταία δεκαετία των Βρετανών στην Κύπρο, διατηρούνται οι ανελεύθεροι νόμοι για τον Τύπο, οι οποίοι κατά καιρούς τροποποιούνται αναλόγως της διαφοροποίησης των συνθηκών της κυπριακής πολιτικής σκηνής. Έτσι, ιδιαίτερα στην περίοδο του αγώνα της ΕΟΚΑ, εισάγεται το καθεστώς έκτακτης ανάγκης και στρατιωτικού νόμου. Η περιοριστική νομοθεσία δεν αφορούσε μόνο τον ελληνοκυπριακό Τύπο, αλλά φίμωνε και τον τουρκοκυπριακό και τον αγγλοκυπριακό. Στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του, ο Ανδρέας Σοφοκλέους εξετάζει τη λογοκρισία του τουρκοκυπριακού Τύπου, ένα εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο, δεδομένης της σύνταξης αυτών των εφημερίδων στην παλαιοθωμανική αραβική γραφή [για εφημερίδες πριν το 1932] και στην τουρκική γλώσσα για τις μεταγενέστερες. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, στην περίπτωση του τουρκοκυπριακού Τύπου αφορμή για λογοκρισία έδιδαν δημοσιεύματα εναντίον της βρετανικής κυβέρνησης και των αξιωματούχων της, δημοσιεύματα που καλλιεργούσαν την έξαρση εθνικιστικών ρευμάτων ή κινημάτων για ένωση με την Τουρκία, ή δημοσιεύματα εναντίον θρησκευτικών ιδρυμάτων ή θρησκευτικών ηγεσιών [εναντίον του ΕΦΚΑΦ ή του Μουφτή]. Στο τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο ο συγγραφέας αναδεικνύει το γεγονός ότι ούτε και οι Βρετανοί εκδότες ούτε και ο αγγλόφωνος Τύπος εξαιρέθηκαν από τη λογοκρισία. Παραθέτει παραδείγματα εφημερίδων που οι εκδότες τους διώχθηκαν ποινικά είτε με αφορμή κάποια χρηματική οφειλή είτε λόγω της πολιτικής θέσης που είχαν σε συγκεκριμένα σημαντικά ζητήματα όπως, λ.χ., τον αγώνα της ΕΟΚΑ.

Τέλος, το βιβλίο περιλαμβάνει επίλογο με συμπεράσματα, τις νομοθεσίες για την εφαρμογή της λογοκρισίας, πλούσια βιβλιογραφία και παραρτήματα με καταλόγους εφημερίδων και περιοδικών των οποίων η κυκλοφορία απαγορεύτηκε, τις καταδίκες εφημερίδων και δημοσιογράφων, τις κυκλοφορίες των εφημερίδων επί Αγγλοκρατίας, καθώς και φωτογραφικό υλικό.

Ανάμεσα στα παραρτήματα του βιβλίου που αναφέρονται πιο πάνω, πέρα από τις εξοντωτικές νομοθεσίες των Βρετανών που παρατίθενται αυτούσιες, το πιο ενδιαφέρον ίσως παράρτημα είναι ο κατάλογος των εφημερίδων και περιοδικών που αιτήθηκαν άδεια έκδοσης και απορρίφθηκαν. Σε αυτό το παράρτημα μπορεί κανείς να μελετήσει τους λόγους και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η αίτηση έκδοσης 82 εφημερίδων ή περιοδικών απορρίφθηκε από τους Βρετανούς, ενώ στη συνέχεια, στο Παράρτημα ΙΑ’, παρουσιάζονται οι εφημερίδες που καταδικάστηκαν για λίβελο στην πολυτάραχη δεκαετία του 1950.

Το βιβλίο του Αντρέα Σοφοκλέους, όπως συμβαίνει και με όλη την προηγούμενη εργογραφία του, χαρακτηρίζεται από την πρωτοτυπία και τη σε βάθος ανάλυση των συνθηκών κάτω από τις οποίες εφαρμόστηκε η λογοκρισία του Τύπου. Αποτελεί μια γνήσια μελέτη, βασισμένη σε πρωτογενές υλικό, το οποίο ασφαλώς υποστηρίζεται από θεωρητική ανάλυση για την ελευθερία της έκφρασης και τα ανθρώπινα δικαιώματα τόσο διεθνώς όσο και στην Κύπρο. Με αυτό του το έργο ο συγγραφέας επιτυγχάνει την παραγωγή γνώσης, αγγίζοντας μια ανεξερεύνητη πτυχή της Αγγλοκρατίας. Το βιβλίο του Ανδρέα Σοφοκλέους αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για τη μελέτη της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας και παράλληλα ένα απαραίτητο εγχειρίδιο κατανόησης των συνθηκών εμφάνισης και λειτουργίας του Τύπου στην περίοδο της Αγγλοκρατίας τόσο για την ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και για το ευρύτερο κοινό.

Η έκδοση της Ιστορίας του Τύπου αποτελεί το σημαντικότερο σύνολο μελετών για την έκδοση και λειτουργία των εφημερίδων στην Κύπρο. Βλ. Ανδρέα Κλ. Σοφοκλέους, Συμβολή στην Ιστορία του Κυπριακού Τύπου, Τόμοι Α’-Στ’, 1878-2011, Λευκωσία 1995-2011.

Ανδρέας Κλ. Σοφοκλέους, Η Λογοκρισία του Τύπου στην Κύπρο επί Αγγλοκρατίας (1878-1960), Λευκωσία: ΕΝ ΤΥΠΟΙΣ 2014, σ. 183.

* Ιστορικός, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Η έκδοση της Ιστορίας του Τύπου αποτελεί το σημαντικότερο σύνολο μελετών για την έκδοση και λειτουργία των εφημερίδων στην Κύπρο. Βλ. Αντρέα Κλ. Σοφοκλέους, Συμβολή στην Ιστορία του Κυπριακού Τύπου, Τόμοι Α’-Στ’, 1878-2011, Λευκωσία 1995-2011.
Αντρέας Κλ. Σοφοκλέους, Η Λογοκρισία του Τύπου στην Κύπρο επί Αγγλοκρατίας (1878-1960), Λευκωσία: ΕΝ ΤΥΠΟΙΣ 2014, σ. 183.

http://www.parathyro.com/

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ : Δρ. Σπύρου Δημητρίου