Το μακρινό ταξίδι μιας σαρκοφάγου [16ος αι.]

Γράφει η Νάσα Παταπίου

Από τους αρχαίους Σόλους στη Βενετία μέσω του λιμανιού της Αμμοχώστου ή της Λάρνακας και απ’ εκεί στην Αυστρία, αυτή είναι η διαδρομή μιας αριστουργηματικής σαρκοφάγου που σήμερα κοσμεί το Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης

Κατά τα μέσα του 16ου αιώνα μια αριστουργηματική σαρκοφάγος από την Κύπρο μεταφερόταν σ’ ένα καράβι για να σταλεί στη Βενετία. Από την περιοχή των αρχαίων Σόλων όπου είχε ανακαλυφθεί κάτω από το χώμα, μεταφέρθηκε κατά πάσαν πιθανότητα στο λιμάνι της Αμμοχώστου ή στο λιμάνι των Αλυκών Λάρνακας, για το μακρινό ταξίδι. Θα φρόντισαν οι Βενετοί διοικητές για τη μεταφορά της σαρκοφάγου, αλλά βέβαια τη μεταφορά αυτή θα την πραγματοποίησαν με τη βοήθεια των Κυπρίων χωρικών. Αφού μπήκε στο καράβι έφθασε σώα στην πόλη των τεναγών και λίγα χρόνια μετά αποκτήθηκε από έναν Αυστριακό φιλότεχνο. Έτσι, από τη Βενετία στη συνέχεια ταξίδεψε στη γειτονική Αυστρία. Η αριστουργηματική αυτή σαρκοφάγος, στην οποία απεικονίζεται μια αμαζονομαχία, κοσμεί σήμερα το Μουσείο της Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη.

Αρχαίοι Σόλοι και Άγιος Αυξίβιος

Κάποτε, όπως μαρτυρούν τα ερείπια στην περιοχή της Πεντάγυιας, υπήρχε η αρχαία πόλη των Σόλων της οποίας το όνομα συνδέθηκε με τον Σόλωνα τον Αθηναίο. Ο Φλώριος Βουστρώνιος, ο οποίος έζησε τον 16ο αιώνα, αναφέρει ότι τα ερείπια των Σόλων κοντά στη Λεύκα μαρτυρούν ότι η πόλη αυτή υπήρξε μεγάλη και σπουδαία. Πολύ συχνά, αναφέρει ο ίδιος, κάτω από το χώμα στον χώρο της αρχαίας αυτής πόλης ανακάλυπταν αρχαιότητες και κυρίως σαρκοφάγους από έξοχο μάρμαρο και μέσα σ’ αυτές εντόπιζαν δακτυλίδια, περίαπτα και άλλα πολλά αντικείμενα αξίας. Αργότερα, κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, περίπου στην ίδια περιοχή είχε αναπτυχθεί ένα αγκυροβόλιο με το όνομα Άγιος Αυξίβιος και όπως απαντά σε χειρόγραφο του 1557, Santo Exiffio. Το αγκυροβόλιο αυτό αναφέρεται και από τον χρονικογράφο μας Λεόντιο Μαχαιρά ως Άγιος Ευξίφης ή Άγιος Αυξίβιος. Ας σημειωθεί ότι στο λιμανάκι του Αγίου Αυξιβίου είχε αφιχθεί το 1442 στην Κύπρο η Ελένη Παλαιολόγου, θυγατέρα του δεσπότη του Μορέως, για να παντρευτεί τον βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β΄ Lusignan.

Σ’ ένα ανέκδοτο έγγραφο ο Cilenio Φικάρδος, μέλος της γνωστής τότε κυπριακής

οικογένειας και στρατιωτικός το επάγγελμα, είχε υποβάλει στο Συμβούλιο των Δέκα ένα αίτημα. Το αίτημά του αφορούσε κτήματα στον Άγιο Αυξίβιο ή Santo Xifi, όπως απαντά στο βενετικό έγγραφο. Ο Cilenio Φικάρδος απαριθμούσε τις υπηρεσίες του προς τη βενετική διοίκηση της Κύπρου, για να καταλήξει στο τέλος να ζητήσει οικονομικές ελαφρύνσεις για την καταβολή της εκμίσθωσης των κτημάτων στον Άγιο Αυξίβιο, τα οποία είχε εκμισθώσει. Το Συμβούλιο των Δέκα τελικά ικανοποίησε το αίτημα του Κύπριου στρατιωτικού.

Ο τσιβιτάνος Ιερώνυμος Αττάρ

Περί το 1556 υπηρετούσε ως τσιβιτάνος στο διαμέρισμα της Πεντάγυιας ο Ιερώνυμος Αττάρ και φαίνεται ως διοικητής της περιοχής διενεργούσε ανασκαφές, ή μάλλον τυμβωρυχίες, στους αρχαίους Σόλους. Άλλωστε, όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές της εποχής, στην Κύπρο με τους πλούσιους αρχαιολογικούς χώρους φαίνεται καθαρά ότι οι πρώτες «αρχαιολογικές ανασκαφές», σε μια εποχή που η επιστήμη της Αρχαιολογίας ήταν ανύπαρκτη και άγνωστη, οι Βενετοί αλλά και οι Κύπριοι φεουδάρχες και άρχοντες διενεργούσαν τυμβωρυχίες και αρχαιοκαπηλίες και μάλιστα κάποια αρχαιολογικά ευρήματα τα εξήγαγαν και στην Ιταλία.

Ας σημειωθεί ότι ο Κύπριος Ιούλιος Ποδοκάθαρος, καπιτάνος Λεμεσού, είχε διενεργήσει ανασκαφές στην Αμαθούντα και στα Κούκλια και είχε μάλιστα, όπως μνημονεύεται, ανακαλύψει και ένα ωραιότατο αγγείο από πορφυρίτη που εάν σ’ αυτό άναβες ένα κερί, τότε φώτιζε σαν ένας πραγματικός φανός.

Μαρτυρίες για τη σαρκοφάγο

Ο φωτισμένος Λεονάρδος Dona, γιος του Βενετού τοποτηρητή της Κύπρου, έζησε στη μεγαλόνησο κατά την περίοδο 1556 έως 1558, δηλαδή όλο το διάστημα που είχε διαρκέσει η διετής θητεία του πατέρα του στην Κύπρο. Ο νεαρός Λεονάρδος μάς κληροδότησε ένα σημαντικό χειρόγραφο, στο οποίο κατέγραψε σε σημειώσεις στοιχεία για κάθε μέρος που επισκεπτόταν στην Κύπρο. Ο Βενετός πατρίκιος κατέγραψε κυρίως στοιχεία για τους αρχαιολογικούς χώρους και μεταξύ άλλων σημειώνει μια σημαντική πληροφορία αναφορικά με τη σαρκοφάγο από τους Σόλους.

Στην περιοχή της Πεντάγυιας, όπως γράφει ο Λεονάρδος Dona, και κοντά στο χωριό Λεύκα στο μέρος το οποίο ονομάζεται Άγιος Αυξίβιος (Santo Exiffio) μπορεί κάποιος να αντικρίσει τα ερείπια μιας πόλης, και όπως αναφέρεται πρόκειται για τους αρχαίους Σόλους. Η πόλη αυτή, συνεχίζει, οικοδομήθηκε από τον Σόλωνα τον Αθηναίο αφ’ ότου εγκατέλειψε την Αθήνα. Στον ίδιο χώρο εάν κάποιος σκάψει μπορεί να βρει αντικείμενα από αυτή την αρχαία πόλη. Πρόσφατα ο Ιερώνυμος Αττάρ, τσιβιτάνος, δηλαδή διοικητής, του διαμερίσματος της Πεντάγυιας ανακάλυψε μια σαρκοφάγο καμωμένη από μάρμαρο μοναδικής ωραιότητας. Γύρω από αυτή τη σαρκοφάγο με μεγάλη δεξιοτεχνία υπάρχουν ανάγλυφες κάποιες έφιππες γυναίκες σε άλογα αχαλίνωτα, οι οποίες μάχονται με πεζούς άνδρες. Ο μετέπειτα δόγης Λεονάρδος Dona φαίνεται να μην είχε υποψιαστεί ότι οι γυναίκες αυτές ήταν οι μυθικές αμαζόνες, που σύμφωνα με τη μυθολογία ήταν άριστες στην ιππευτική τέχνη.

Στοιχεία για την ίδια μάλλον σαρκοφάγο διαφύλαξε στην ιστορία του και ο Κύπριος Φλώριος Βουστρώνιος. Ο Kύπριος ιστορικός και υπάλληλος στη βενετική διοίκηση, αφού αναφέρεται πρώτα στους αρχαίους Σόλους, στη συνέχεια σημειώνει τα ακόλουθα σχετικά με τη σαρκοφάγο: Στην περιοχή των Σόλων, όπου μπορεί κάποιος να δει τα ερείπια της πόλης, πολύ συχνά ανακαλύπτονται ωραιότατες σαρκοφάγοι από μάρμαρο. Μέσα σ’ αυτές ανακαλύπτει κανείς κοσμήματα και πολλά άλλα αρχαία αντικείμενα. Πριν από λίγο καιρό, γράφει ο Φλώριος, είχε βρεθεί μία σαρκοφάγος (sepoltura) καμωμένη από έξοχο μάρμαρο, επάνω στην οποία ήταν ανάγλυφες μορφές και στις τέσσερις πλευρές της. Ήταν τόσο αριστουργηματικές οι ανάγλυφες μορφές που θαρρούσες ότι ήταν ζωντανές. H ανάγλυφη σκηνή παρουσίαζε άνδρες και γυναίκες έφιππους χωρίς εφίππια (σέλλες) και χωρίς ηνία με ράβδους στα χέρια και φαίνονταν ότι πολεμούσαν. Στο έδαφος είχαν πέσει μερικές γυναίκες που είχαν φονευθεί, αλλά ήταν τόσο φυσικές που νόμιζες ότι δεν ήταν καμωμένες από μάρμαρο, αφού μπορούσες να δεις τις αρθρώσεις, τα νεύρα, τις φλέβες, τα νύχια και τους μύες τους. Η σαρκοφάγος αυτή ήταν καμωμένη με τόση τέχνη που αναγνώριζες σ’ αυτή τη μεγάλη δεξιοτεχνία των αρχαίων φημισμένων καλλιτεχνών (maestri antiqui famosissimi). Αυτή η σαρκοφάγος βρισκόταν στη μέση ενός ιερού και είχε ως βάση τέσσερις μικρές κολόνες και είχε βρεθεί μέσα στη γη, κάτω από το χώμα. Το έτος 1558, σημειώνει ο Φλώριος Βουστρώνιος, είχε σταλεί στη Βενετία από τον άρχοντα Ιωάννη Rhenier, Βενετό τοποτηρητή της Κύπρου. Ο Rhenier είχε όντως διοριστεί στην Κύπρο για να υπηρετήσει ως τοποτηρητής κατά την περίοδο 1558 έως 1560.
Η σαρκοφάγος από τους αρχαίους Σόλους, γνωστή και ως σαρκοφάγος Fugger ή σαρκοφάγος με τις Αμαζόνες, όπως είχε υποστηριχθεί παλαιότερα, προερχόταν από την Έφεσο και είχε μεταφερθεί στην Αυστρία από τον Μαξιμιλιανό Fugger μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Σύμφωνα όμως με στοιχεία από τα βασιλικά αρχεία Baviere, απεδείχθη τελεσίδικα ότι η σαρκοφάγος από τους Σόλους είχε αγοραστεί τo 1567 στη Βενετία από κάποιον David Οtt, που ενεργούσε ως εκπρόσωπος του Hans Fugger.

Η περιγραφή της σαρκοφάγου από τον Φλώριο Βουστρώνιο φαίνεται να μην είναι και τόσο ακριβής όπως αυτή του νεαρού πατρικίου και μετέπειτα δόγη Λεονάρδου Dona, ωστόσο και οι δύο αναφέρονται, όπως μπορεί κάποιος να αντιληφθεί, στην ίδια σαρκοφάγο. Εκτός από το θέμα της αμαζονομαχίας που απεικονίζεται στη σαρκοφάγο, συμπίπτει και ο τόπος ανεύρεσής της καθώς και η χρονική περίοδος. Ο Φλώριος Βουστρώνιος αναφέρει ότι η σαρκοφάγος είχε βρεθεί στους Σόλους και είχε αποσταλεί στη Βενετία το 1558, και ο Λεονάρδος Dona σημειώνει στο χειρόγραφό του, το οποίο συνέταξε κατά τα έτη 1557 έως 1558, ότι η σαρκοφάγος με τις Αμαζόνες που είχε ανακαλύψει ο τσιβιτάνος της Πεντάγυιας, είχε βρεθεί στους Σόλους.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η Κύπρος, τουλάχιστον όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές, προτού ακόμα γεννηθεί η επιστήμη της Αρχαιολογίας, ήδη από τον 16ο αιώνα υπήρξε χώρος στον οποίο έδρασαν τυμβωρύχοι και αρχαιοκάπηλοι. Οι Βενετοί είχαν εντυπωσιαστεί με τους αρχαιολογικούς χώρους και γενικά τις αρχαιότητες της Κύπρου και φρόντισαν, μεταφέροντας κίονες ή και άλλο αρχαιολογικό υλικό από αρχαιολογικούς χώρους, να εξωραΐσουν τόσο τη Λευκωσία όσο και την Αμμόχωστο. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον κίονα που βρίσκεται σε πλατεία στην κατεχόμενη Λευκωσία, κοντά στο πάλαι ποτέ ανάκτορο των Lusignan, καθώς και τους δύο κίονες και την περίφημη σαρκοφάγο της Αφροδίτης, όπως ονομάζεται, που βρίσκονται έως σήμερα στην πλατεία του Αγίου Νικολάου στην κατεχόμενη Αμμόχωστο…

http://www.parathyro.com/