ΓΕΩΡΓΙΟΣ Σωκράτη ΦΡΑΓΚΟΥΔΗΣ (1869-1939) Βουλευτής - Δημοσιολόγος Ιδρυτής Παντείου Σχολής Πολιτικών Επιστημών ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ (Ως κατεγράφη υπό του ιδίου το 1939) ΜΕΡΟΣ Ε

1904. Πρώτο φύλλο κυκλοφορίας της "Μεταρρυθμίσεως".
Είχα κάμει έναν φοβερόν πόλεμον εναντίον των χαρτοπαιγνίων και εζήτησα επιμόνως από την Κυβέρνησι να τα κλείση. Βοηθοί των εχθρών της "Μεταρρυθμίσεως" ήλθαν και οι δολοφόνοι των χαρτοπαιγνίων. Μια μέρα ένας απ' αυτούς, Μωϋσάκος, με παραμόνευσε κάτω από τα γραφεία, μα την ώρα που ετοιμάζετο να μου σπάση το κεφάλι και σήκωσε το ρόπαλό του, γλύστρησε κι έπεσε. Επειδή ήτανε λίγο ηλικιωμένος, τον έπιασα έτσι κυλισμένον χάμω, τρέξανε κι άλλοι και η Αστυνομία και τον συνελάβαμεν. Ήτανε οπλισμένος σαν Αστακός. Αμέσως έτρεξε ένας Υπουργός συμπατριώτης του και τον πήρε από τη φυλακή. Δικάστηκε μετά καιρό και πήρε τριών μηνών φυλάκισι. Μα τα δικά μου βάσανα ήσαν πολύ μεγαλύτερα από τες καταδιώξεις του Μωϋσάκου. Εζούσα με σωματοφύλακες. Αναγκάστηκα να φύγω για την Αμερική, όπου ή εφημερίδα είχε μεγάλη υποστήριξι για να κρατήσω τον αγώνα. Δυστυχώς εκείνος στον οποίον εμπιστεύθηκα την εφημερίδα, αφού εισέπραξε όσα χρήματα του έστειλα, την σταμάτησε κι εγώ αναγκάστηκα να επιστρέψω στας Αθήνας, όπου επανέλαβα την έκδοσι μα για να συλληφθώ και προφυλακισθώ "επί αποπείρα στάσεως κατά του καθεστώτος" και λοιπά. Έμεινα τέσσερεις μήνες στές φυλακές Συγγρού. Εν τω μεταξύ οι χαρτοπαίκτες σκότωσαν τον Δεληγιάννη και ίσως εγώ να έγινα ο αίτιος της δολοφονίας αυτής που τον είχα σπρώξει στο κλείσιμο των χαρτοπαιγχνίων.
Είχα κατόπιν το ευτύχημα να φιλοσοφώ στές φυλακές Συγγρού για τα Ρωμαίϊκα με τον Μητσέα, από το χαρτοπαίγνιον του οποίου προήρχετο ο Μωϋσάκος και ο οποίος κατηγορείτο ως ηθικός αυτουργός της δολοφονίας του Δεληγιάννη.Η στενοχώρια μου ήτο μεγάλη, γιατί κατά το διάστημα αυτό εσταμάτησε και κατεστράφη η "Μεταρρύθμισις". Στάλθηκα στα μπουντρούμια της Χαλκίδος και δικάστηκα από το εκεί Κακουργοδικείο, όπου ολίγον έλλειψε να καταδικαστώ. Οι Κομματάρχες βάλανε τα δυνατά τους να πείσουνε τους ενόρκους πώς ήμουνα ένας άνθρωπος επικίνδυνος, σώθηκα δε με μια ψήφο από τον Προϊστάμενον των Ενόρκων, ο οποίος εξήγησε στους ενόρκους τι ζητούσα με το πρόγραμμά μου, η δε απολογία μου, δύο ώρες, δεν μπορούσε παρά να κλονίση τους Ενόρκους. Οι Χαλκιδείς μου κάμανε το βράδυ της αθωώσεώς μου μεγάλη διαδήλωσι. Έτσι κατόπιν δυνατού αγώνος έκλεισε η "Μεταρρύθμισις".
Αν μπορούσε να γραφή η ιστορία της πρώτης αυτής "Μεταρρυθμίσεως", θα γραφότανε η ιστορία της προ του Γουδί εποχής. Βγήκα όμως από τη φυλακή οικονομικώς καταστραμμένος και ψυχικά συντετριμμένος. Με είχανε εγκαταλείψει όλοι οι φίλοι και οπαδοί. Έπρεπε να λάβω μιαν απόφασι. Αν επέμενα στον αγώνα, μπορούσα να ήμουνα εγώ εκείνος που θα έφερνε ο λαός την ημέρα της τελικής καταδίκης των παλαιών Κομμάτων. Αλλά εστερούμουν κάθε υλικού μέσου και ηθικώς δεν είχα την δύναμι να εξακολουθήσω. Έδειξα πράγματι μια λιποψυχία. Έφυγα στο τέλος του 1905 για την Αλεξάνδρεια. Ήμουνα 35 χρόνων και δεν είχα καιρό πια να χάνω, αν ήθελα να μη πεθάνω στην ψάθα. Εκεί είχε προσφάτως εγκατασταθή για να ανοίξη το κατάστημα της νέας Ελληνικής Τραπέζης Ανατολής ο αδελφός μου, ο οποίος εκλήθη από την Οθωμανική Τράπεζα για να ενισχύση την ελληνική Τραπεζιτική κίνησι στην Ανατολή. Χάρις στην προστασίαν του και στους φίλους και συμπατριώτες, αφού γράφτηκα δικηγόρος στα Μικτά Δικαστήρια και άνοιξα γραφείο, κατώρθωσα με τη θέλησί μου σε λίγο καιρό να κάμω ένα από τα καλύτερα δικηγορικά γραφεία μεταξύ των νέων δικηγόρων. Χάρις στη γνώσι της γαλλικής μπορούσα ν' αγορεύω ελεύθερα εις τα Μικτά Δικαστήρια, αισθανόμουνα δε μεγάλην ευχαρίστησι να δικηγορώ σε τόσο ωραίο περιβάλλον. Λαμπρά Δικαστήρια, δικηγόροι και δικασταί με στολή, υπηρετικόν άμεμπτον, δικονομία απλή και ταχεία. Έζησα πέντε χρόνια ήσυχα και ευτυχισμένα ως δικηγόρος στην Αλεξάνδρεια. Ευτυχής εκείνος που δεν έχει ιστορία· κι όμως δεν έμεινα τον καιρό αυτό δίχως καμμία δράσι. Έγραφα στα εκεί ελληνικά φύλλα, έκανα διαλέξεις στους Συλλόγους και το σπίτι μου ήτο κέντρον διανοουμένων. Εκεί τραγούδησε πρώτη φορά ο περίφημος κατόπιν τενόρος Λάπας. Συγχρόνως υπεβοήθησα τον Πατριάρχη Φώτιον εις την λύσιν του Αρχιεπισκοπικού ζητήματος Κύπρου. Ο Φώτιος είχε διαφωνήσει με τον Ιωακείμ και ανέλαβε αυτός τον αγώνα για την ορθή λύσι του ζητήματος: συμπλήρωσις της αντικανονικής Συνόδου Κύπρου και νόμος, δια του οποίου να εφαρμόζονται οι Εκκλησιαστικοί κανόνες. Η αγγλική Κυβέρνησις δίσταζε να αναμιχθή στην υπόθεσι, μα όταν άρχισαν να γίνονται ταραχές και το ζήτημα κατήντησε δημοσίας τάξεως, η Κυβέρνησις στηρίχθηκε στην γνώμη του Φωτίου, ότι στες περιστάσεις αυτές η ανάμιξις της Πολιτείας ήτο αναγκαία, κι έκαμε τον Νόμο. Εσχημάτισα μία Επιτροπή Κυπρίων δια να βοηθήσωμεν τον Φώτιον εις την προσπάθειάν του και δια να φωτίσωμεν το κοινόν εξέδωκα διάφορα φυλλάδια. Τέλος το 1910 έληξε το ζήτημα δια της εκλογής του Μητροπολίτου Κιτίου και της αναρρήσεώς του εις την Αρχιεπισκοπήν. Δέκα χρόνια βασανίστηκε η Κύπρος και καθ' όλον αυτό το διάστημα ειργάστηκα δια να δοθή η ορθή λύσις. Το 1911 εξέδωκα στην Αλεξάνδρεια έναν ογκώδη τόμον, για το "Αρχιεπισκοπικόν Ζήτημα της Κύπρου", ο οποίος περιέλαβε όλα τα έγγραφα της υποθέσεως και όλην την ιστορίαν, νομίζω δε πως υπήρξε εις το είδος του η τελειότερη μονογραφία από εκκλησιαστικής και ιστορικής απόψεως που γράφτηκε, γιατί δημοσίευσα όλα τα έγγραφα και των δύο μερίδων και άφηνα τον αναγνώστη να κρίνη κάθε φορά πού ήτο το δίκαιο.
Σε τούτο το μεταξύ είχε συμβή εις την Ελλάδα ένα σπουδαίο γεγονός, η μεταβολή του 1909. Μια στιγμή σκέφτηκα να τ' αφήσω όλα και να φύγω για τας Αθήνας, όπου ήμουν βέβαιος να βγω Βουλευτής με το ρεύμα που επεκράτησε για τους νέους. Ευτυχώς κρατήθηκα. Άλλως τε έκαμα ένα ταξείδι στας Αθήνας και δεν έμεινα ενθουσιασμένος με τες ιδέες εκείνων που ωδηγούσαν το Κίνημα του 1909. Η απουσία μου δε των τεσσάρων ετών με εμπόδιζε να ηγηθώ εγώ της καταστάσεως.
Σε τούτο το μεταξύ είχα μεταβή ως δικηγόρος για μια μεγάλη υπόθεσι στο Χαρτούμ και οι εκεί Έλληνες έκαμαν αναφορά να διοριστώ εκεί δικηγόρος. Σ' όλο το Σουδάν δεν υπήρχε παρά ένας μόνος, Άγγλος, δικηγόρος και η Κυβέρνησις παραδέχθηκε να διορίση και ένα Έλληνα. Τα Δικαστήρια ήσαν τότε στην αρχή τους. Δεν υπήρχαν ούτε κώδικες ούτε δικονομία και λειτουργούσαν με μερικά πρόχειρα διατάγματα. Δέχτηκα ευχαρίστως και το 1911 εγκατεστάθηκα εις το Χαρτούμ, όπου η επιτυχία μου ήτο βέβαια εξησφαλισμένη, αφού σε μια ολόκληρη πολιτεία ήμεθα δύο δικηγόροι. Πριν πάω στα ενδότερα της Αφρικής, έκαμα ένα θαυμάσιο ταξείδι στην Ευρώπη για να δω όσα μέρη δεν είχα δει. Επεσκέφτηκα ιδίως την Ιταλία και την Ελβετίαν και ανέβηκα πεζοπορών στις Άλπεις, στα παγωμένα υψώματα της Γιογκφράου.
Εις την αυλήν του σπιτιού του Χαλίφου, διαδόχου του Μάγδη,εις Ομμδουρμάν (Χαρτούμ). Απρίλιος 1910
Από την Ευρώπη, πριν πάω στο Χαρτούμ, πήγα στην Κύπρο, όπου βαρειά ήτο άρρωστος ο πατέρας μου από εντερικά. Τον περιποιήθηκα, ήτο 79 χρόνων και οι λύπες τον είχαν καταβάλει ήτο καιρός να πάει να ησυχάση κοντά στη λατρευτή του Ζωΐτσα. Τον συνώδευσα στον τάφο με τα δάκρυά μου και μ' όλες τις τιμές. Έζησα πέντε ακόμη ευτυχισμένα χρόνια εις το Σουδάν. Το Χαρτούμ ήτο μία ωραία νέα πόλις, πάνω στους δύο Νείλους. Βρήκα εκεί ακμαίαν ελληνικήν παροικίαν, συμμαθητές και φίλους.
Νοίκιασα το καλύτερο σπίτι κι έκαμα ωραία εγκατάστασι. Η δικηγορική ήτο ευχάριστη. Εφαρμόζαμε τους κώδικες των Μικτών Δικαστηρίων Αιγύπτου. Οι δικαστές με συνεβουλεύοντο για κάθε νομικό ζήτημα που προέκυπτε.
Όταν δε εξερράγη ο Ευρωπαϊκός πόλεμος κι έφυγε ο Άγγλος δικηγόρος για τον πόλεμο, έμεινα λίγο καιρό μόνος δικηγόρος, πράγμα πού στενοχωρούσε τους αντιδίκους. Μα ο Πρόεδρος του Δικαστηρίου τούς είπε: "Μή νοιάζεσθε, εγώ θα είμαι ο δικηγόρος του αντιδίκου που δεν έχει δικηγόρο!..". Και πράγματι ο Πρόεδρος έπαιρνε το μέρος του αντιδίκου και πολλές φορές μ' έφερνε σε δύσκολο θέσι. Αυτό όμως θα πη Δικαιοσύνη. Ο Δικαστής να δικάζη και να ευρίσκη το δίκαιον δίχως δικηγόρους και μάλιστα με ένα δικηγόρον. Η μεγαλύτερη διασκέδασίς μας ήτανε το κυνήγι. Άφθονο κυνήγι, κοπάδια από χήνες και πάπιες στες Όχθες των Νείλων, χιλιάδες τριγόνια και ορτίκια στα λειβάδια του ποταμού, λαγοί, πέρδικες και ζαρκάδια στην έρημο.
Στο Χαρτούμ συναντώνται οι δύο Νείλοι -Λευκός και Κυανούς- για να εξορμήσουν προς την Αίγυπτον και το μέρος είναι θαυμάσιο για εκδρομές στις όχθες των δύο ποταμών. Το καλοκαίρι όμως το κλίμα είναι ανυπόφορο. Κάθε χρόνο έφευγα τρεις μήνες κι έκανα ωραία ταξίδια στην Ευρώπη, στην Ελλάδα, στην Κύπρο. Περνούσα δύο φορές τον χρόνο τους καταρράκτες του Ασσουάν, όπου ο ναός των Φυλών και ανέπλεα και κατέπλεα τον Νείλον από την άνω Αίγυπτο ανάμεσα της Νουβίας. Εις το Χαρτούμ κατόρθωσα να διορθώσω τα οικονομικά μου. Πλήρωσα όλα μου τα χρέη που μου είχανε αφήσει οι σπουδές και οι αγώνες μου στην Ελλάδα, αγόρασα το πατρικό μου σπίτι στην Κύπρο κι ετοιμάστηκα για την επιστροφή. Δεν θέλησα ν' ανακατευθώ στα Κοινοτικά ούτε στην Αλεξάνδρεια ούτε στο Χαρτούμ. Διωργάνωσα μόνο στην τελευταία αυτή πόλι το ελληνικό Γυμναστήριο και ίδρυσα σώμα Ελλήνων προσκόπων.Ταξίδευσα ως το Κορδοφάν και την Ερυθρά θάλασσα.
Δυστυχώς όμως δεν κατώρθωσα να θεραπευθώ και από την ιδέαν της "θείας αποστολής". Μετά δέκα χρόνων διαμονήν κάτω από τον καυστικόν ήλιον της Αφρικής, μόλις νόμισα πως με τα ολίγα χρήματα που μου περίσσευαν, μπορούσα να ζήσω, αποφάσισα να επιστρέψω στην Ελλάδα, όπου συνέβαιναν σπουδαία γεγονότα. Το καλοκαίρι του 1916 πώλησα τα πράγματα μου, εξεχώρησα το γραφείο μου εις τον υιόν του αδελφού μου και εγκατέλειψα το Χαρτούμ όπου οι Άγγλοι με κατευόδωσαν με μεγάλες εκδηλώσεις τιμής. Ο υπουργός της Δικαιοσύνης μου παρέθεσε τιμητικό γεύμα και ο Κυβερνήτης μου έστειλε όταν περνούσα τα σύνορα τηλεγράφημα ευχαριστιών εκ μέρους της Κυβερνήσεως για την συμβολήν μου εις το έργον της Δικαστικής οργανώσεως του Σουδάν.
Στας Αθήνας έφτασα πάσχων από οξύν αρθρητισμόν και κατευθύνθηκα αμέσως στα Λουτρά του Λουτρακίου και της Αιδηψού. Στας Αθήνας είχα ενημερωθή με την κατάστασι και την 1ην Οκτωβρίου του 1916 ήμουνα στη Θεσσαλονίκη,όπου ανέπτυξα μεγάλη δράσι, γράφων στις εφημερίδες, ομιλών εκεί κι εδώ. Η εκεί Κυβέρνησις μ' έστειλε με αποστολή στην Αίγυπτο, όπου έμεινα τρεις μήνες. Από εκεί πήγα στην Κύπρο. Με συγκίνησι και χαρά άνοιξα το πατρικό μου σπίτι με τα παλαιά έπιπλα των γονέων μου και τις αναμνήσεις. Εις τον περίβολον του σπιτιού μας έστησα τις προτομές των γονέων μου που είχε κατασκευάσει εις τας Αθήνας από πεντελικό μάρμαρο ο καθηγητής Θ. Θωμόπουλος. Αντί να τις στήσω στο Νεκροταφείο, έκαμα την καινοτομία να έχω σπίτι μου τους αγαπητούς μου γονείς με τους Εφεστίους θεούς. Τις εικόνες των γονέων μου έχω εις όλα τα μέρη που κατοικώ. Έκαμα εγκαίνια του μνημείου με λόγο του εξαδέλφου Μενελάου Φραγκούδη και συρροή των συγγενών. Είχα αγοράσει μια έπαυλι με το εξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου έξω από τη Λεμεσό και διόρθωσα την εκεί παραλία με μια ωραία προκυμαία, δενδροστοιχίες, κιγκλιδώματα. ΟΆγιος Γεώργιος υπήρξε για μένα για πολλά χρόνια η πλέον ευχάριστη διαμονή. Εν τω μεταξύ αγώνες πέννας και λόγου. Επεσκέφθηκα έφιππος όλα τα χωριά της Επαρχίας Λεμεσού - Πάφου και σχεδόν μίλησα σε όλα για τα εθνικά μας πράγματα. Τον Ιανουάριον του 1918 επέστρεψα στας Αθήνας μέσω Αιγύπτου. Καθ' όλα αυτά τα ταξείδια στη Μεσόγειο διέτρεχα τον κίνδυνο του τορπιλλισμού από τα υποβρύχια. Από την Θεσσαλονίκην στην Αλεξάνδρεια είχα πάει με αγγλικό πολεμικό με όλες τις προφυλάξεις. Μια άλλη φορά το Χαμητιέ είχε τρομοκρατήσει την Μεσόγειο και είχα αποκλεισθή στο Σουέζ. Τώρα επέστρεφα με νηοπομπή. Πέντε φορτηγά ελληνικά συνοδευόμενα από πέντε αλιευτικά πολεμικά αγγλικά. Τη νύκτα σαν κοιμόμουνα ζωσμένος το σωσίβιο ξύπνησα από ένα υπόκωφο τράνταγμα της θάλασσας κι έπεσα από τον καναπέ. Είχαμε τορπιλλισθή στο πέλαγος, αλλ' η τορπίλλη εβύθισε το μεγαλύτερο από τα πέντε φορτηγά τον "Νομικόν" με σιτάρι για τον Πειραιά και το μικρό ατμόπλοιο που επέβαινα γλύτωσε. Έτσι καλύτερα να είναι κανείς μικρός παρά μεγάλος. Φθάσαμε με τους ναυαγούς στη Μήλο. Στας Αθήνας ανέπτυξα μεγάλη δράσι. Επρόκειτο να συνέλθη η Συνδιάσκεψις. της Ειρήνης και μου φαινότανε πως η τότε Κυβέρνησις δεν υπεστήριζε αρκετά τα εθνικά συμφέροντα απέναντι των Συμμάχων. Άρθρα λοιπόν στις εφημερίδες, λόγοι, συνέδρια. Ο πόλεμος για μας εξακολουθούσε. Έφυγα για τη Μακεδονία. Πήγα τότε στο Άγιον Όρος, το οποίον επεσκέφθηκα πεζοπορών από μοναστήρι σε μοναστήρι και από σκήτη σε σκήτη, ανέβηκα ένα πρωί την κορυφή του Άθω. Έπειτα από την Κωνσταντινούπουλι και τον Βόσπορο, την Ελβετία και τους καταρράκτες του Νιαγάρα, πρώτη φορά αισθανόμουνα τόση συγκίνησι από τη μεγαλοπρεπή και θαυμαστή φύσι του Αγίου Όρους. Μπορώ να πω, ότι είναι το ωραιότερο τοπίο του κόσμου. Αυτές οι νυκτερινές λιτανείες και προσευχές, οι βυζαντινοί θησαυροί, τα ρομαντικά μοναστήρια αυξάνουν τη γοητεία για τον περιηγητή. Οι ασκητές στους βράχους, οι καλόγεροι ζωγράφοι στα κελλιά. Ένα κομμάτι Βυζάντιον. Υπέβαλα στην Κυβέρνησι ένα Υπόμνημα, στο οποίον υπεστήριζα πως έπρεπε να ιδρυθή εκεί μία ανώτερη Θεολογική Σχολή, με Μουσεία και Βιβλιοθήκες και με μια Σχολή Βυζαντινής Μουσικής και Ζωγραφικής. Το υπόμνημά μου αυτό είναι ανέκδοτο και μπορεί να χρησιμοποιηθή από οιανδήποτε Κυβέρνησι θελήση να μεταβάλη το Άγιον Όρος εις μέγα κέντρον της Ορθοδοξίας. Από τον Άθω πέρασα στο στρατόπεδον κατά την ώραν που εγίνετο η προέλασις των Σερρών. Ήμουνα εις την ζώνην του πυρός και άκουα τη νύκτα να βροντά το κανόνι. Μια μέρα που ακολουθούσα έφιππος μίαν ανίχνευσι, το άλογό μου γλύστρησε, έπεσα σ' ένα σωρό πέτρες κι έπαθα κάταγμα των μυών. Μετακομίσθηκα στο Νοσοκομείον του Ερυθρού Σταυρού όπου ήδη έφθαναν οι πρώτοι πληγωμένοι. Αισθανόμουνα τρομερούς πόνους, μα οι πόνοι μου ήσαν τίποτε μπροστά στο θέαμα των φαντάρων που έφθαναν βαρειά πληγωμένοι.Μετά κάμποσες μέρες πήγαινα προς αποθεραπεία στα Λουτρά του Σμοκόβου κοντά στην Καρδίτσα. Πλησίαζε το Συνέδριον της Ειρήνης. Την άνοιξι του 1919 τράβηξα στο Παρίσι ως αντιπρόσωπος της θαρραλέας "Νέας Ελλάδος"του μακαρίτου Κουτούπη. Δεν μπορούσα κι εκεί να καθήσω ήσυχος. Ήθελα να σπρώξω τα εθνικά ζητήματα που εφαίνοντο παραμελούμενα και απηύθυνα στο Συνέδριο ένα Υπόμνημα που υπεστήριζα όλες τις εθνικές μας διεκδικήσεις με τον τίτλο "Αυx Grands injustes de la Conference de la Paix".
Έστελνα ανταποκρίσεις στη "Νέα Ελλάδα". Ως μέλος της Λέσχης των δημοσιογράφων επεσκέφθηκα τα κατεστραμμένα μέρη της βορείου Γαλλίας και θριαμβευτικώς μπήκαμε στο Στρασβούργον. Εις το επίσημο γεύμα προσηγόρευσα εκ μέρους της Ελλάδος τον ηρωϊκό στρατηγό Γκουρώ προεδρεύοντα. Ήμαστε τότε οι Έλληνες στο Παρίσι στες δόξες μας. Στο τέλος έκαμα μεγάλες πεζοπορείες στην Γαλλία και ιδίως στην Κυανήν Ακτήν, όπου συνήθιζα να αναπαύομαι κατά τα μεγάλα ταξείδια μου στην Ευρώπη. Κάννες, Νίκαια. Μονακό! Δεν ξέρω πόσες φορές επεσκέφθηκα το Μόντε Κάρλο. Ποτέ μου δεν υπήρξα χαρτοπαίκτης, αλλά σύντομη κάθε φορά διαμονή στο Πριγκηπάτο της Ρουλέττας μου παρείχε τες πιο λεπτές αισθητικές απολαύσεις!.. Γύρισα στας Αθήνας και απ' εκεί πήγα στην Κύπρο μέσω Σμύρνης για να χαρώ περιμένοντας τα μεγάλα γεγονότα. Το χειμώνα πέρασα μεταξύ του πατρικού μου σπιτιού και του Αγίου Γεωργίου. Το καλοκαίρι ανέβηκα στα βουνά· θυμάμαι πως από τα Λουτρά του Καλοπαναγιώτη πήγα πεζός στη Λεμεσό, δέκα πέντε ωρών πεζοπορείαν, σε 18 ώρες. Έκαμα 24 ώρες ξαπλωμένος στο κρεββάτι για ανάπαυσι. Σηκώθηκα θηρίο. Μα ήτο η τελευταία μεγάλη μου πεζοπορεία, με την οποίαν εώρτασα την πεντηκονταετηρίδα μου.
Γύρισα στας Αθήνας τον Νοέμβριο του 1920. Πέρασα από τη Σμύρνη κλαίοντας· θα είμαι απ' εδώ και πέρα πιό σύντομος ακόμη, γιατί δεν είναι δυνατό σήμερα να ανακατεύουμε τα περασμένα. Έλαβα μέρος πολύ ενεργόν εις τα κατόπιν διαδραματισθέντα. Αμέσως με το μακαρίτη Κουτούπη ξαναεξεδώκαμε τη Νέαν Ελλάδα. Κι όταν εκείνος έφυγε δια μακρυνόν ταξείδι, εγώ συνέχισα τον αγώνα στην "Μεταρρύθμισι" που ξανάβγαλα. Σκοπός μου ήταν με μία ζωηράν αρθρογραφίαν να παραστήσω τους κινδύνους της θέσεώς μας και να προλάβω αν ήτο δυνατόν τη συμφορά. Η "Μεταρρύθμισις" είχε φθάσει στη μεγαλύτερη κυκλοφορία. Ένα βράδυ βρέθηκα βαρειά λαβωμένος από σφαίρα έξω από το σπίτι μου. Με πήραν στον Ευαγγελισμό και μου κάνανε εγχείρησι στο κρανίο. Την άλλη μέρα, 17 Ιανουαρίου του 1921, ήρθαν να μου αναγγείλουν πως είχα αποκτήσει υιόν(4). Ήμουνα από διετίας οικογενειάρχης.


--------------------------------------------
(4) Ο Γεώργιος Φραγκούδης απέκτησε τρία παιδιά: τον Ερμή (17.1.1921, την Αθηναΐδα (7.4.1924) και τη Ζωή (2.11.1935). Εξ αυτών ο Ερμής απεβίωσε στις 10 Ιουνίου 1980, η μικρότερη κόρη του Ζωή απεβίωσε την 26η Ιανουαρίου του 2003. Η δευτέρα κόρη του Αθηναΐδα, χαίρει άκρας υγείας σήμερον, διαμένοντας 6 μήνες τον χρόνο στο πατρικό της σπίτι στην Καλλιθέα των Αθηνών και 6 μήνες στη Λεμεσό όπου και η μόνιμος κατοικία της. Περί των ανωτέρω αναφερομένων προσωπικοτήτων θα αναφερθούμε σε επόμενο τεύχος μας

Ο Ερμής Γ. Φραγκούδης.
Η Αθηναΐς Φραγκούδη-Αντωνιάδου.
Η Ζωή Φραγκούδη-Δελούκα.

Όταν βγήκα από το Νοσοκομείο, έζησα μέρες τρόμου. Αλλά τα πράγματα είχαν εν τω μεταξύ αλλάξει. Μια φοβερή οφθαλμία μολυσματική με τραχώματα, από την οποίαν ολίγον έλλειψε να τυφλωθώ, ήλθε να επισκιάση τη χαρά. Υπέφερα πολύ, αλλ' ευτυχώς έσωσα τα μάτια μου. Τυφλός σχεδόν υπηγόρευα τα άρθρα μου και μία μέρα δεν εσταμάτησε η "Μεταρρύθμισις". Αλλ' η "Μεταρρύθμισις" δεν ήτο και αυτήν την φορά προορισμένη να ζήση πολύ καιρό, Ήτανε φύλλο πολεμικό, που δεν μπορούσε να επιζήση του αγώνος. Μου στοίχισε όχι λίγα και η μικρή μου περιουσία εμειώθη. Ξαναπήγα στη Θεσσαλονίκη την παραμονή της μοιραίας Συνθήκης της Λωζάννης. Μου 'γινε στο Λευκό Πύργο μεγάλη υποδοχή. Τον Δεκέμβριο του 1923 εξελέγηκα πληρεξούσιος Αθηνών - Πειραιώς μεταξύ των πρώτων εις την τότε Εθνοσυνέλευσιν. Οι τόμοι της Συνελεύσεως αυτής γεμάτοι από τας αγορεύσεις μου μαρτυρούν για το έργον που έκαμα εκεί μέσα. Υπήρξα εκ των μελών της Επιτροπής για το Νέο Σύνταγμα. Υπέβαλα σωρείαν Ψηφισμάτων, Νομοσχεδίων και Προτάσεων -που απέβλεπαν όλα εις μία εκ βάθρων Αναγέννησιν του Κράτους. ΚατέθεσαΣυντακτικήν Πρότασιν περί Αυτονομήσεως της Εκκλησίας εντός της Πολιτείας. Η πρότασις αυτή με την εισήγησί μου δημοσιεύτηκε εις ιδιαίτερον φυλλάδιον. Υπεράσπισα την Ιδιοκτησίαν, η οποία εκινδύνευσε κάποια στιγμή· και την μελέτην αυτήν επίσης δημοσίευσα σε φυλλάδιον. Ως Κοσμήτωρ της Βουλής προσπάθησα να βάλω κάποια τάξι στο Χάνι εκείνο, μα στάθηκε αδύνατο να εξαλείψω παλαιές συνήθειες και αναγκάστηκα να παραιτηθώ. Η παραίτησίς μου δεν έγινε δεκτή, μα εγώ έμεινα Κοσμήτωρ αδρανών όπως υπήρξαν όλοι οι Κοσμήτορες προτύτερά μου. Προσπάθησα όπως από τη Συνέλευσιν αυτή να βγή μια νέα κατάστασις Αναγεννήσεως. Εσχημάτισα ένα όμιλο Πληρεξουσίων και άρχισα διαλέξεις προς τους συναδέλφους για τη δημιουργία ενός νέου Κόμματος αρχών. Είχα προείδει την πτώσιν της Δημοκρατίας. Αλλ' εκεί μέσα κορυβαντιούσαν διάφορα Κομματίδια συνεχίζοντα τον παλαιοκομματισμόν. Στα δύο αυτά χρόνια εκτός της άλλης εργασίας συνέγραψα, ετύπωσα και διέδωσα δύο μεγάλα έργα. "Τό Ρωμαίϊκο" κι "Ο Αγωνιζόμενος Ελληνισμός". Το τελευταίο τούτο εξεδόθη και γαλλιστί "L' Hellenisme en lutte" και απέβλεπε εις την εξιστόρησι της τελευταίας ιδίως Διπλωματικής Ιστορίας της Ελλάδος και σκοπόν είχε να γνωρίση στους ξένους τα Δίκαια του ελληνικού Έθνους. Το δε "Ρωμαΐϊκο" ήτο μια μελέτη πάνω στην ιστορία του Ελληνικού Έθνους ως Κράτους, ως φυλής, ως ατόμων. Απ' όλα τα έργα μου αυτό νομίζω είναι το καλλίτερο, κι έτσι θα κριθή μια μέρα. Ρουσφέτια δεν έκανα. Φρόντιζα για τα γενικά συμφέροντα του Έθνους· ήμουνα ο αληθινός αντιπρόσωπος του λαού. Ως Βουλευτής συνέχισα τους αγώνες μου για τη σωτηρία των λόφων των Αθηνών. Κατόρθωσα, όπως το Υπουργείον της Γεωργίας κηρύξη αναδασωτέον όλον τον λόφον που είναι σε συνέχεια του λόφου του Φιλοπάππου και όπου υπάρχουν τα σπήλαια των αρχαιοτάτων κατοίκων των Αθηνών, των Κραναών. Δυστυχώς, όταν ήλθε ο Πάγκαλος, πήγε ο ιδιοκτήτης του λόφου μακαρίτης Γ. Φιλάρετος και ενήργησε ώστε ο λόφος να του επανέλθη.
Έκτοτε έγινε οικόπεδα και κτίστηκε. Μέρος δε μόνον σώθηκε με μια δεξαμενή της Ούλεν. Μπορεί ακόμη να σωθή κάτι. Ο μακαρίτης Φιλάρετος είχε και ένα άλλο λόφο στην Καλλιθέα και ενήργησα να τον πάρη ο Δήμος για να κάνη άλσος που δεν έχει το προάστειον. Αλλά και αυτός στο τέλος πουλήθηκε για οικόπεδα.
Όταν ο Πάγκαλος μας σάρωσε νόμισα, ότι έπρεπε να κατευθύνω την ενεργητικότητά μου προς μία βαθύτερη μεταβολή. Εκατάλαβα ότι με την Πολιτική και με το χαρακτήρα που είχα δεν μπορούσα να φθάσω όπου έπρεπε. Κατά τον χρόνον αυτόν τρεις φορές επρόκειτο ν' αναλάβω το Υπουργείο της Παιδείας για να εφαρμόσω ένα Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Αναγεννήσεως, αλλ' αγρυπνούσαν οι φρουροί του Κόμματος μήπως και συμβή ένα τέτοιο κακό στην Ελλάδα και γίνω εγώ Υπουργός. Είχα κατά το διάστημα αυτό ιδρύσει μίαν μεγάλη εταιρείαν την "Εκπαιδευτική Αναγέννησι" και αφού μελετήσαμε τα διάφορα εκπαιδευτικά ζητήματα κατέληξα στην ιδέα ότι έπρεπε να ιδρύσωμε μία Σχολή Πολιτικών Επιστημών για τη μόρφωσι της "ιθυνούσης τάξεως". Πολλοί μου είπαν τότε, για να αναγεννηθή η Ελλάς έπρεπε να ιδρυθούν πρώτα Δημοτικά Σχολεία. Απάντησα πως για να γίνουν δέκα χιλιάδες Δημοτικά Σχολεία, έπρεπε να γίνωμε Κυβέρνησις· αλλά ποιός θα κάμη την Κυβέρνησι; Σ' όλα τα μέρη του κόσμου της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως προηγήθηκε η Ανώτερη Εκπαίδευσι. Έτσι έγινε το Μεσαίωνα στην Αγγλία και στη Γαλλία. Έγιναν πρώτα τα Πανεπιστήμια, έπειτα τα Κολλέγια και κατόπιν τα Δημοτικά Σχολεία. Γιατί τα Πανεπιστήμια τα κάμνουν ολίγοι κι εκεί μέσα μπορεί να μορφωθή ευκολώτερα μία γενεά νέων ανδρών για την Αναγέννησι όλου του τόπου.Υπήρξα πειστικός και κατώρθωσα ένα απίστευτο πράγμα· να ιδρύσω σε λίγα χρόνια την πρώτη στην Ελλάδα Ανώτερη Σχολή μορφώσεως, την Σχολήν των Πολιτικών Επιστημών.
Οι φωτογραφίες -καρτ-ποστάλ-τυπώθηκαν μετά την υπογραφή της Συμβάσεως της "Εκπαιδευτικής Αναγεννήσεως" μετά του Ελληνικού Δημοσίου,
οπότε και έλαβε το όνομα "ΠΑΝΤΕΙΟΣ ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ", ήτοι μετά το 1931.
Τα προγενέστερα χρόνια ονομάζετο "ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ".

Πήγα στο Παρίσι όπου έγινε σύσκεψις και αποφασίστηκε να ενεργηθή έρανος μεταξύ πρώτον των εκεί Ελλήνων. Έγραψα φυλλάδια. Έκαμα ομιλίες, δημοσίευσα άρθρα. Από το Παρίσι πήγα στο Λονδίνο κι έκαμα το ίδιο. Γύρισα στηνΑθήνα και με το πρώτο ποσό που μαζεύτηκε, αν και δεν ήτο αρκετό, νόμισα πως έπρεπε ν' αρχίσω μ' ένα κτίριο. Δίχως κτίριο δεν μπορούσε ν' ανοίξη τέτοια Σχολή. Έπειτα θα μου 'λεγαν, αν δεν επετύγχανα τον σκοπόν, πως έκλεψα τα χρήματα, ενώ έτσι θα υπήρχε το κτίριο και το έργο αναγκαστικώς θα συμπληρούτο μια μέρα από το Κράτος. Έτσι κι έγινε. Έκαμα ένα σχέδιο, αγόρασα το οικόπεδο σε θέσι μελλοντική και άρχισα το κτίριο. Εν τω μεταξύ πήγα στηνΑίγυπτο, που ήτανε σαν σπίτι μου. Με βοήθησαν όλοι να εισπράξω από τους πλουσίους κοντά χίλιες λίρες για τη Σχολή. Έκαμα μία μεγάλη διάλεξι στην Αλεξάνδρεια, πήγα στο Κάϊρο. Στην Αλεξάνδρεια βρήκα καιρό να γράψω μία μελέτη"Τα ελληνικά προβλήματα" που δημοσίευσε η εκεί "Έρευνα". Από την Αίγυπτο τράβηξα για την Ιερουσαλήμ· είχα τάμα να προσκυνήσω τους Αγίους Τόπους και το είχα καϋμό πως γύρισα τον μισό κόσμο και δεν είχα ακόμη πατήσει το ιερόν έδαφος της Παλαιστίνης. Ήτο Λαμπρή και παρακολούθησα όλες τις τελετές, βαφτίστηκα στον Ιορδάνη και ανέβηκα το Όρος των Ελαιών. Αισθάνθηκα μεγάλη χαρά στην ψυχή μου για το προσκύνημά μου αυτό. Απ' εκεί πήγα στην Κύπρο, όπου επίσης κάτι έκανα. Ο Άγγλος Αρμοστής Στόρς με κάλεσε σε τιμητικό γεύμα όπου εξετάσαμε τα Κυπριακά ζητήματα. Εις την εφημερίδα "Έθνος" δημοσίευσα τις εντυπώσεις μου από την Αίγυπτο, την Ιερουσαλήμ, την Κύπρο και τα Δωδεκάνησα, όπου επέρασα επιστρέφοντας εις Αθήνας. Επί τη ευκαιρία είχα μία πολεμική με τα Ιταλικά φύλλα για τα όσα έγραψα για τα Δωδεκάνησα. Στας Αθήνας έδωκα νέαν ώθησι στην αποπεράτωσιν του κτιρίου και τράβηξα για την Αμερική που ευχαρίστως επανέβλεπα ύστερα από 20 χρόνια. Έκαμα στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα χρόνο. Γύρισα τες κυριώτερες ελληνικές παροικίες, μίλησα σ' εκκλησίες και συλλόγους, έκαμα ότι ήτο δυνατόν για να φέρω από την Αμερική το ποσόν που χρειαζότανε για να ολοκληρωθή το Πανεπιστήμιόν μας. Δυστυχώς του ιδικού μου εράνου είχε προηγηθή ένας άλλος έρανος για το Φθισιατρείον της Μάννας, που απέφερε σε λίγο το κολοσσιαίο ποσόν των 50 χιλιάδων δολλαρίων, ενώ εγώ μόλις κατώρθωσα να μαζέψω 10 χιλιάδες δολλάρια. Όλοι μου λέγανε: "τώρα δώσαμε για τους φθισικούς". Τί χρειαζότανε να δώσουν και για την μόρφωσι των υγιών; Δίκαιο όμως έχουνε οι Έλληνες της Αμερικής που τους παρασκοτίζομε κάθε μέρα μ' εράνους. Εν τούτοις το έργον σιγά-σιγά προώδευε. Είχα πεποίθησι, πώς θα το έφερνα σε πέρας. Όταν επέστρεψα στας Αθήνας, το καθαρόν ποσόν όλων των εράνων έφθασε το ενάμισυ εκατομμύριον δραχμάς, αλλά το κτίριον είχε λάβει τις διαστάσεις μεγάρου. Έκαμα ένα δάνειο από την Κτηματικήν Τράπεζαν 1350 λιρών. Έτσι περάσαμε τα δύο εκατομμύρια. Αλλά θέλαμε ακόμη πολλά. Ευτυχώς πέσαμε στα περισσεύματα του 1929. Η Κυβέρνησις μας έδωκε ένα εκατομμύριο από το ποσόν το προωρισμένο για τα σχολικά κτίρια. Με αυτά τα τρία εκατομμύρια, εκτός από το οικόπεδον, είχα κατορθώσει να κτίσω ένα λαμπρό Διδακτήριο, να το τελειώσω εσωτερικώς, και να επιπλώσω τα κυριώτερα μέρη, ώστε η Σχολή ν' αρχίση σύμφωνα με το πρόγραμμα.
Κατάγινα ιδιαίτερα στην διακόσμησι του κτιρίου. Είχαν γίνει λάθη αρχιτεκτονικά. Πήρα την γνώμη όλων των ειδικών για να διορθώσωμεν τα σφάλματα και να διακοσμήσωμεν εσωτερικά το κτίριο κατά τρόπον ελληνοπρεπή. Πήρα από το Υπουργείο της Παιδείας τα κυριώτερα εκμαγεία των Εθνικών Μουσείων και καταστόλισα τις σκάλες και τους διαδρόμους. Έκαμα συλλογήν ελληνικών εικόνων για όλες τις αίθουσες, και επειδή χρήματα για βιβλιοθήκη δεν περίσσευαν, δάνεισα τη δική μου βιβλιοθήκη και μάζεψα απ' εκεί κι απ' εδώ ό,τι μπόρεσα βιβλία. Όταν πλησίαζαν όλα να τελειώσουν, πήγα στην Κύθνο να κάμω λουτρά, και να εκπονήσω τους Κανονισμούς της Σχολής, με βάσιν τουςΚανονισμούς της Σχολής των Πολιτικών Επιστημών της Γαλλίας.
Θέλω επί τη ευκαιρία να πω λίγα λόγια και για το άλλο αγαπητό μου νησί την Κύθνο, όπου πέρασα πολλά καλοκαίρια ευχάριστα με τα παιδάκια μου. Είναι η ωραιότερη λουτρόπολις της Ελλάδος, και δυστυχώς η πιο παραμελημένη. Έχει θαυμάσια νερά στη θεραπευτική τους θερμοκρασία, ένα παλαιό παλάτι που είχε κτίσει ο Όθων και είχε μείνει ατελείωτο. Έχει αέρα δροσερό από το κανάλι κι είναι η μόνη λουτρόπολις στην Ελλάδα που το καλοκαίρι δεν ψήνεται ο άνθρωπος. Είχε θαυμάσια ακρογιάλια, φρούτα, ψάρια, γάλα κι ό,τι άλλο χρειάζεται. Κι όμως είναι το πιό λησμονημένο μέρος.
Γύρισα στην Αθήνα, και σ' ένα μήνα βρήκα τους καθηγητές, τύπωσα τους Κανονισμούς, έκαμα τις αναγκαίες δημοσιεύσεις και την 1ην Νοεμβρίου 1930 ετελέσαμεν τα εγκαίνια της Σχολής. Ήτο ένας μεγάλος θρίαμβος για μένα. Πρέπει εδώ να ευχαριστήσω και τους καλούς φίλους, οι οποίοι ως σύμβουλοι και μέλη της Εταιρείας "Εκπαιδευτική Αναγέννησις", εξ ονόματος της οποίας ενεργούσα, με ενίσχυσαν εις το έργον. Η συρροή των μαθητών ήτο αρκετά ενθαρρυντική, μα τα χρήματά μας όλα είχαν τελειώσει και η Σχολή για να βαστάξη, έως ότου πάρη την πρέπουσαν αναγνώρισι από την Πολιτείαν και την Κοινωνίαν είχε ανάγκη από κεφάλαια που εστερείτο. Από τις οικονομίες μου και την εργασίαν μου ως δικηγόρου είχα ακόμη ένα μικρό κεφάλαιο, που κατώρθωσα να περισώσω από τις ζημίες της "Μεταρρυθμίσεως", τις αβαρίες στα χρεώγραφα και τους αγώνες μου για τη Σχολή.
Το 'δωκα κι αυτό και κινδύνευα το είναι μου. Τα μαθήματα πήγαιναν καλά, μα το Ταμείο που αποτελείτο κυρίως από τις εισπράξεις των διδάκτρων δεν μπορούσε ν' ανθέξη εις τα έξοδα παρ' όλην την τσιγκουνιά μου, γιατί είμαι ο κατ' εξοχήν τσιγκούνης στα εθνικά χρήματα και χάρις στην τσιγκουνιά μου αυτή κατόρθωσα να κρατήσω τη Σχολή. Ήμουνα και λίγο αρχιτέκτων, μηχανικός, επιστάτης, εργάτης, υπηρέτης. Έπαιρνα και τη σκούπα. Έτσι είχα κάμει και την Κυπριακή έκθεσι, κι έτσι με το αίμα μου έφτιαξα τη Σχολή. Ο Θεός μ' ευλογούσε. Προσευχήθηκα να τελειώσω το έργον αυτό και ν' αποθάνω μέσα, γιατί θεωρούσα μεγάλο πράγμα να φτιάσω ένα φυτώριον Αναγεννήσεως. Σε τούτο το μεταξύ είχεν αποθάνει ένας καλός Βολιώτης, ο Αλέξανδρος Πάντος, του οποίου ο πατέρας είχε κάμει τα λεφτά του στην Αίγυπτο κι ο οποίος είχε την ευτυχή έμπνευσι προαισθανόμενος τον θάνατό του, αν και πολύ νέος, να γράψη διαθήκη και ν' αφήση όλην του την περιουσίαν για την ίδρυσι Σχολής Πολιτικών Επιστημών σαν εκείνη του Παρισιού που είχε σπουδάσει. Έκαμα τότε την μεγάλη μάχη, να πάρη η Εκπαιδευτική Αναγέννησις την κληρονομίαν, γιατί θα ήτο αδύνατον να γίνουν δύο Σχολές Πολιτικών Επιστημών. Έκαμα τρομερόν αγώνα. Κατώρθωσα να πείσω σε τούτο τον τότε Πρωθυπουργό -Ελευθέριο Βενιζέλο- εκτελεστή της διαθήκης, αν και απάντησα τρομερές αντιδράσεις μέχρι της παραδόσεως της κληρονομίας. Την ημέρα πού πήγα εις την Τράπεζα για να παραλάβω την περιουσίαν, το Ταμείον της Σχολής και το δικό μου δεν είχαν ούτε μία δεκάρα. Για να μη τα πολυλογούμε, αναγεννηθήκαμε. Ανέλαβα δίχως καμμία αμοιβή την εκκαθάρισι της κληρονομίας που ήταν πάνω-κάτω έξι έως επτά εκατομμύρια. Με αυτά κατωρθώσαμε να περατώσωμε το κτίριον της Σχολής και μέσα κι έξω, να προσθέσωμεν ένα όροφο, ν' αγοράσωμεν όλα τα πέριξ οικόπεδα για μελλοντική ανάπτυξι και να τελέσωμε μεγαλοπρεπή εγκαίνια της Σχολής που προς τιμήν του μεγαλύτερου αυτής δωρητού ωνομάστηκε "ΠΑΝΤΕΙΟΣ".
Είχα βάλει για την ίδρυσι και οργάνωσι της Σχολής αυτής όλην την ικανότητα και την αρετήν μου. Έπρεπε αυτό να είναι το τελευταίο μου έργον. Από το 1925 έως το 1930 εργάστηκα δίχως καμμία αμοιβή και δεν πήρα παρά τα αναγκαία έξοδα των ταξειδιών. Είχα προβλέψει στην ταράτσα ένα μικρό διαμέρισμα για το Διευθυντή, μα για να αποφύγω τες παρεξηγήσεις δεν το κατοίκησα εγώ. Μισθόν ώρισα από της ενάρξεως της λειτουργίας της Σχολής μόνον οκτώ χιλιάδες τον μήνα. Τίποτε δεν πήρα, ούτε για τους κόπους μου της οικοδομής, ούτε της εκκαθαρίσεως της κληρονομίας. Κάθε φορά καλούσα την Επιτροπή να εξελέγξη τες δαπάνες κι όταν τελείωσε το κτίριο, εκάλεσα το Υπουργείον της Παιδείας ν' ασκήση έλεγχον της διαχειρίσεως και να παραλάβη το κτίριο, όπως έκανε για τα δημόσια Σχολεία. Όταν παραλάβαμεν την κληρονομίαν, κάναμε Σύμβασι με την Κυβέρνησι και εζήτησα επιμόνως απ' αρχής να έχωμεν ένα αντιπρόσωπο του Κράτους, Ανώτερον Οικονομικόν υπάλληλον, διαρκή ελεγκτήν της διαχειρίσεως. Ήμουνα Διευθυντής από τη Σύμβασι με το Κράτος. Η Σχολή λειτούργησε σαν αγγλικό Κολλέγιο, με τάξι, αυστηρότητα, κι επιστήμη. Αφού τελείωσε το κτίριο κι επιπλώθηκε, μας περίσσευσε από το κληροδότημα ποσόν δυόμισυ περίπου εκατομμυρίων που έμεινε στην Τράπεζα σε τίτλους κι ένα σπίτι στο Βόλο. Είχαμε πληρώσει όλα τα χρέη μας και το ενυπόθηκο δάνειο της Κτηματικής. Αλλά το οικονομικό πρόβλημα της Σχολής δεν κατωρθώθηκε να λυθή ριζικά. Τα έσοδα ήσαν μικρότερα από τα έξοδα, τα όποια ηύξαναν. Για να φέρωμε το ισοζύγιον έπρεπε ή να πάρωμέν επιχορήγησι από το Κράτος ή ν' αυξηθούν τα δίδακτρα και ο αριθμός των σπουδαστών. Γι' αυτό μας χρειαζότανε κάποια αναγνώρισις της αξίας του Πτυχίου της Σχολής από την Πολιτείαν. Πολεμούσαμε γιατί είχαμε εναντίον μας και το Πανεπιστήμιον και κατόπιν και την Πολιτική. Κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να επιβάλωμε την Σχολή. Συνέδρια, διαλέξεις, εορτές. Έγινε ένα Συνέδριο και συνεζητήθηκε το ζήτημα της δικτατορίας και του κοινοβουλευτισμού, εις το οποίον υπεστήριξα, ότι μία εθνική δικτατορία εις εκτάκτους περιστάσεις είναι αναγκαία. Αι συζητήσεις του Συνεδρίου αυτού δημοσιεύθηκαν σε φυλλάδιο. Έγινε Συνέδριον για τα δικαιώματα της γυναίκας και ώρισα πώς εννοούσα -τον φεμινισμόν.
Εξετάσαμεν όλα τα εθνικά ζητήματα. Στη Σχολή εδίδασκα την Σύγχρονο Πολιτικήν Ιστορίαν της Ελλάδος για να βγάλω τα αναγκαία συμπεράσματα για την πολιτική μόρφωσι των σπουδαστών. Εμόρφωσα ιδιαίτερο πρακτικό μάθημα περί Αγωγής και Παιδαγωγίας. Εφρόντισα να οργανώσω μάθημα για το γλωσσικό ζήτημα και ν' αναπληρώσουμε τις ελλείψεις των γυμνασιακών σπουδών. Συγχρόνως καθοδηγούσα τες εργασίες τριών συμβουλίων, του συμβουλίου, το οποίον διηύθυνε τες σπουδές και της υπό την Προεδρίαν του Υπουργού της Παιδείας Επιτροπής που διηύθυνε τα οικονομικά, και του Συμβουλίου της Εκπαιδευτικής Αναγεννήσεως. Παρ' όλην αυτήν την εργασίαν δεν είχα λησμονήσει την Κύπρο. Το 1931 είχανε γίνει εκεί ταραχές, ήμουνα δε εξ εκείνων πού στο ζήτημα αυτό υπήρξαν εναντίον. Δεν υπήρχε λόγος να γίνουν όσα έγιναν. Δεν μπορούσαν παρά να 'χουν κακά αποτελέσματα όπως και συνέβηκε. Το 1933 δημοσίευσα μία μελέτη για το Πολίτευμα που 'χε ανάγκη η Κύπρος για να προοδεύση ως ελληνική νήσος υπό την προστασίαν της Αγγλίας. Η μελέτη αυτή γραμμένη ελληνικά και αγγλικά εκυκλοφόρησε στην Κύπρο, όπου έκτοτε πήγα πολλές φορές και προσπάθησα επισκεπτόμενος τους Άγγλους και συζητώντας μαζύ τους να κάμω κοινή συνείδησι Κυπρίων και Άγγλων την ιδέα για την οποίαν υπερμαχούσα στο φυλλάδιό μου. Είμαι δε βέβαιος πως μια μέρα εκεί θα βαδίσωμε.
Στες αρχές του 1937 συνέβηκε απροσδόκητο για μένα γεγονός. Το Κράτος ανέλαβε την διεύθυνσιν της Σχολής και με απομάκρυνε!..
Ίσως ήτανε καιρός ν' αναπαυθώ. Η Σχολή μού έδωσε κάποια σύνταξι κι έτσι είμαι σήμερα πρώην δικηγόρος, πρώην βουλευτής, πρώην διευθυντής της "Μεταρρυθμίσεως", πρώην Διευθυντής της Παντείου Σχολής κ.λπ. Παραμένω όμως ο ιδρυτής της, εύχομαι δε η Σχολή να σταδιοδρομήση. Αυτή ήδη η αναγνώρισίς της από το Κράτος ως ισοτίμου με το Πανεπιστήμιον, είναι αναγνώρισις του έργου μου. Παραμένω μόνον εν ενεργεία Πρόεδρος της Εταιρείας Εκπαιδευτική Αναγέννησις, η οποία είναι υπερήφανος για το έργον που έκαμε και μπορεί να κατευθύνη αλλού την ενεργητικότητά της. Ένα ζήτημα για το οποίον μπορούμε να εργασθούμε είναι το ζήτημα το γλωσσικό και εκπαιδευτικό. Νομίζω πως είναι καιρός να δώσωμε την οριστική της μορφή στην αναρχουμένη μας γλώσσα. Έχομεν ανάγκη ν' αποκτήσωμεν ενιαία γλώσσαν, αν θέλωμεν να δημιουργήσωμεν νέον πολιτισμόν. Είμεθα Έθνος, το μόνον, δίχως γλώσσα. Το χειμώνα του 1937 έκαμα μία μεγάλη διάλεξι για το ζήτημα στην Αρχαιολογικήν Εταιρείαν και εξέδωκα μίαν μελέτην στην οποίαν αναπτύσσω πώς εννοώ την "Εκπαιδευτική Μεταρρύθμισι". Βάσις της Εκπαιδευτικής Μεταρρυθμίσεως, πού πρέπει να είναι η βάσις της Εθνικής Αναγεννήσεως, είναι η ενιαία γλώσσα και η παιδονομία. Ενιαία γλώσσα εννοώ την ομιλουμένην από την ανεπτυγμένην τάξιν, η οποία με την παραδοχήν των δημοτικών τύπων που δεν κατόρθωσε ν' αλλάξη η καθαρεύουσα έγινε η κοινή ομιλουμένη όλων. Αλλ' επειδή η κοινή αυτή έχει διαφόρους τύπους και γράφεται διαφορετικά από τον καθένα, πρέπει η Πολιτεία να καθιερώση μίαν γραμματικήν της ενιαίας αυτής γλώσσας και να την επιβάλη δια των Σχολείων εις όλην την εκπαίδευσι, ώστε να γίνη μια μέρα η νεώτερη γλώσσα του ελληνικού Έθνους, όπως έχουν όλα τα πολιτισμένα έθνη. Το ζήτημα είναι ώριμο για μια μεταρρυθμιστική Κυβέρνησι. Η συμβολή της Ακαδημίας θα ήτανε αναγκαία στο μεγάλο αυτό έργο. Παράξενα μας φάνησαν όσα είπε τελευταία ο νέος Πρόεδρος της Ακαδημίας, πώς δηλαδή η γλώσσα θα φτιαχτή μόνη της, ότι το ζήτημα δεν είναι καθ' όλα ώριμο και οι Ακαδημαϊκοί διαφωνούν μεταξύ τους κ.λπ. Μα της Ακαδημίας ο προορισμός δεν είναι να βραβεύη τα λάχανα και τα κουνουπίδια, κύριος σκοπός είναι να δώση εις το Έθνος από το πλούσιο υλικό που έχομεν το οικοδόμημα της εθνικής, μας γλώσσης. Για το ζήτημα αυτό έκαμα διαλέξεις εις όλα τα μέρη του Ελληνισμού από την Κύπρο έως στην Αμερική. Το 1935 πήγα στην Κρήτη δια να επισκεφθώ την Κνωσσό και μίλησα στα Χανιά για το γλωσσικό ζήτημα. Ο μακαρίτης Βενιζέλος μου είπε πώς ήταν καθ' όλα σύμφωνος μαζύ μου.
Την καλλίτερη κριτική για τη μελέτη μου αυτή έκαμε ο Ακαδημαϊκός κ. Γρ. Ξενόπουλος στα Αθηναϊκά Νέα (Ιούνιος 1938) κι έκαμα μαζύ του στο φύλλο μια ευχάριστη συζήτησι για το ζήτημα. Η παιδονομία νομίζω πώς είναι απαραίτητη εις τα σχολεία μας για να περιορίση την διαφθοράν της νεολαίας. Μα αυτό που γίνεται δεν είναι πιά διαφθορά, είναι κατρακύλισμα της κοινωνίας μας στην άβυσσο της ακολασίας. Ήμαστε παλαιά μια αγνή κοινωνία και η αρετή που μας έσωσεν από τα κόμματα της πολιτικής αναρχίας ήτο κάποια αγνότης των ηθών. Αν και δεν είμαι απροσδιόνυσος και δεν θέλω να κάμω τον Άγιο Αντώνιο, φρονώ όμως, ότι η Πολιτεία πρέπει να ανακόψη το κύμα της ακολασίας αρχίζοντας από την νεαράν και μαθητική νεολαία. Δεν είναι μόνον ακολασία ηθών, μα γενικό ξετσίππωμα και έλλειψις κάθε σεβασμού προς ό,τι η ελληνική φυλή εσέβετο από παλαιά. Για το ζήτημα των ηθών έκαμα μεγάλες προσπάθειες και διαλέξεις και άρθρα έγραψα, μα αν βρήκα πολύν κόσμο να με καταλαβαίνη. για άλλα ζητήματα, εις αυτό βρήκα πολύ λίγους. Ίσως θα έπρεπε ν' απευθυνθούμε στες μεσαίες τάξεις και στες Επαρχίες που αισθάνονται βαθύτερα το πράγμα.
Να σας πω κι ένα μασκαραλίκι που έπαθα με την Ακαδημία. Είχα δει στις προκηρύξεις της πως βραβεύει εκτός από τ' άλλα προϊόντα και την αρετή, και πως ήτανε επιφορτισμένη από έναν δωρητή ν' απονείμη βραβείο 15 χιλιάδων δραχμών εις τον Έλληνα το γένος επιστήμονα "όστις δια των έργων του και της εν γένει δράσεώς του ήθελε συντελέσει εις την διάδοσιν των Πολιτικών Επιστημών εις την Ελλάδα". Ο δωρητής σα να με είχε υπ' όψιν του. Υπέβαλα την σχετικήν αίτησι για το βραβείο του 1937. Είχα φύγει από την Σχολή και περίμενα το βραβείο αυτό ως μια παρηγοριά. Κανείς άλλος δεν ήτο υποψήφιος. Ήμουνα: βέβαιος πως εις εμένα θ' απονέμετο το βραβείο. Λοιπόν, η Ακαδημία σώπασε. Κι όμως ήμουν ο Έλλην το γένος, επιστήμων, ο οποίος συστήσας, οργανώσας και διευθύνας επί έτη την Σχολήν των Πολιτικών Επιστημών ήμουνα ενδεδειγμένος για το βραβείο. Η προκήρυξις έλεγε "δια των έργων και της εν γένει δράσεως". Οι κριταί μου δεν μπορούσαν ν' αρνηθούν τη δράσι, από την οποίαν βγήκε ένα Πανεπιστήμιο, αλλά βρήκαν φαίνεται πως εχρειάζετο και επιστημονική εργασία δηλ. πως δεν είχα γράψει σύγγραμμα επιστημονικό. Μα θα ήτο δύσκολο πράγμα και αντίθετο προς τη σκέψι του διαθέτου, να βρεθή δάσκαλος που να γράφη συγγράμματα σαν τους Σαρίπολους και συγχρόνως να φτιάχνη και Πανεπιστήμια. Πρόλαβα και τους εξήγησα πως η συγγραφή τωνΚανονισμών της λειτουργίας της Σχολής ήτο -πρώτης τάξεως επιστημονική εργασία, ώοτε υπήρχον και τα δύο προαπαιτούμενα. Άλλως τε είχα δημοσιεύσει και πολιτειακές μελέτες, ως το "Πολίτευμα της Κύπρου".
Άρχισα πάλι σιγά-σιγά να εργάζωμαι, να φτειάνω ένα νέο βίο που είχα ξεχάσει τα δέκα τελευταία χρόνια που μου πήρε η δημιουργία της Σχολής. Στην Καλλιθέα είχα προ είκοσι χρόνων αγοράσει ένα περιβόλι κι είχα κτίσει ένα μικρό σπιτάκι, την "Καλύβα μου". Άρχισα να καλλιεργώ τα λάχανά μου και ελπίζω πώς η Ακαδημία θα τα βραβεύση καμμιά μέρα.
Ερμής και Αθηναΐς Γεωργίου Φραγκούδη.
Μεγάλη φροντίδα μου δίδει η ανατροφή των τριών μου παιδιών. Ξέχασα να σας πω πως ως Καλλιθεάτης και από τους πρώτους οικιστές της Αγίας Ελεούσης έκαμα ό,τι μπορούσα για το χωριό μου. Ως βουλευτής έσωσα τα περιβόλια από την αρπαγή, συνετέλεσα εις τον ηλεκτροφωτισμόν του προαστείου και εις την οικοδομή του ωραιότερου στην Ελλάδα Δημοτικού Σχολείου που είναι στο λόφο της Αγίας Σωτήρας. Δέχτηκα να γίνω Πρόεδρος της Εφορίας του Σχολείου Αγίας Ελεούσης και έμεινα Πρόεδρος για κάμποσα χρόνια. Ήτο μεγάλη ευχαρίστησις για μένα να πηγαίνω συχνά στες τάξεις του Σχολείου και να μιλώ στους δασκάλους και στα παιδιά πρακτικά πράγματα, για την καθαριότητα, τη συμπεριφορά έξω από το Σχολείο. Πολλές φορές κάλεσα τους γονείς και τους έδινα συμβουλές. Ήμουνα ευτυχής μεταξύ των δύο Σχολείων μου γιατί ήξερα πως κάτι έκανα και στα δύο. Από την Εφορίαν όμως παραιτήθηκα εγκαίρως(5).

(5) Η ρυμοτομία της Καλλιθέας είναι κατόπιν προτεινομένου σχεδίου του Γεωργίου Φραγκούδη.

Γλύτωσα από την νευρικότητα εκείνη που κατά τα τελευταία έτη μου έφερεν είδος νευρικής κρίσεως. Συνήλθα λιγάκι. Άρχισα να τακτοποιώ τ' αρχεία μου. Αντί να πηγαίνω στην Κύθνο για λουτρά, το καλοκαίρι τώρα το περνώ στην Κύπρο. Με τους διάφορους αγώνες μου η μικρή μου περιουσία εμειώθη περισσότερο. Δεν έχω παρά την "Καλύβα μου" στην Καλλιθέα και το πατρογονικό μου σπίτι στην Κύπρο. Ζω από την σύνταξί μου σχεδόν. Στην Κύπρο κατά τα τελευταία έτηκατάγινα πολύ και με το ζήτημα της ρυμοτομίας των Κυπριακών πόλεων και με την ίδρυσι μιας λουτροπόλεως. Οι πόλεις της Κύπρου αναπτύχθησαν και καλλωπίσθησαν κατά να τελευταία έτη περισσότερο από τις πόλεις της Ελλάδος. Αλλά έμειναν πίσω εις το ζήτημα της ρυμοτομίας. Οι Δήμαρχοι της Κύπρου σαν να μη ήξεραν τί είναι ρυμοτομία και καταδίκασαν τες πόλεις της νήσου να μείνουν αιωνίως με στενά σοκάκια, δίχως πλατείες και λεωφόρους. Χάλασα τον κόσμο για να επιστήσω την προσοχή της Κυβερνήσεως και των Δήμων στο σπουδαίο αυτό ζήτημα των Κυπριακών πόλεων, έκαμα ένα συνέδριο όπου παρέστησαν οι δήμαρχοι και οι αντιπρόσωποι της Κυβερνήσεως και μίλησα και έγραψα συνεχή άρθρα στες εφημερίδες πως εννοούσα την ρυμοτομία σε κάθε πόλι της Κύπρου· ο αγώνας μου αυτός κάτι αποτέλεσμα έφερε. Άρχισαν τώρα να ομιλούν περί σχεδίου των πόλεων της Κύπρου.
Ως προς τας λουτροπόλεις η Κύπρος έχει πολλές ιαματικές πηγές, αλλά καμμιά λουτρόπολι. Οι πάσχοντες πηγαίνουν στις πηγές, όπου το νερό κουβαλιέται με τα γαϊδούρια στα καζάνια και ζεσταίνεται. Επιβάλλεται να γίνη μία μικρή επιχείρησις για την ίδρυσι μιας λουτροπόλεως στα καλλίτερα νερά. Για τον σκοπόν αυτόν ίδρυσα μια εταιρεία, διέτρεξα κατά τα τελευταία δύο καλοκαίρια την Κύπρο με χημικούς, αναλύοντας τα διάφορα νερά και ελπίζω, ότι θα κατορθώσω γρήγορα να ιδρυθή η πρώτη κυπριακή λουτρόπολις.
Αναφορικώς με τα Σχέδια Πόλεων, πολύ ασχολήθηκα και με το Σχέδιον των Αθηνών, για το οποίο έκαμα στον "Παρνασσό" μια διάλεξι προ 15 ετών ενώπιον των αντιπροσώπων της τότε Κυβερνήσεως και από τότε έως σήμερα πολλά ενήργησα και έγραψα για το ζήτημα.
Το καλοκαίρι του 1936 πήγα από την Κύπρο στη Συρία για να δω τας προόδους της γειτονικής αυτής χώρας έπειτα από τη γαλλική διοίκησι. Ανέβηκα στον Λίβανο, γύρισα τις ωραίες του εξοχές πήγα έως την Δαμασκό και επέστρεψα από τοΒερούτι. Στις εφημερίδες της Κύπρου δημοσίευσα Συγκριτική μελέτη των εξοχών του Λιβάνου και της Κύπρου. Τα βουνά της Κύπρου είναι ασυγκρίτως ωραιότερα από τα του Λιβάνου.
Το συγγραφικό μου έργο διαιρείται εις το έργον, το οποίον εξεδόθη και εις τα ανέκδοτά μου έργα. Το σπουδαιότερο από τα ανέκδοτά μου έργα είναι η Ιστορία του συγχρόνου Ελληνισμού, την οποίαν γράφω μέρα με την ημέρα από το 1901. Προ διετίας επιχείρησα να κάμω έναρξι δημοσιεύσεως του έργου, ως παράρτημα εις ένα περιοδικό, το οποίον με τον τίτλο "Εθνική Αναγέννησις" εξέδωκα προ δύο ετών, αλλ' εσταμάτησα. Το πρώτο φύλλο ήτο απλώς δοκιμαστικό. Προηγείτο πρόλογος, ο οποίος περιέχει όλες τις σκέψεις μου για την οργάνωσι της Πολιτείας. Από τ' άλλα ανέκδοτά μου έργα, θεωρώ αξία λόγου την Μελέτη μου για τον Μέγαν Αλέξανδρο, την οποίαν απήγγειλα εις την Πάντειον κατά τας προ τετραετίας εορτάς για τον Μέγαν Αλέξανδρον. Σκέπτομαι να την δημοσιεύσω γρήγορα γιατί μου εζητήθη από πολλά μέρη και νομίζω πώς θα είναι το καλλίτερο ανάγνωσμα για τη νεολαία.
Τα δύο τελευταία χρόνια κατάγινα να γράψω και το βιβλίο αυτό, που μου 'δωκε όχι λίγο κόπο. Νόμισα καλό να προσθέσω στο τέλος και ένα αυτοβιογραφικό σημείωμα όχι για να μιμηθώ τους μεγάλους άνδρες, αλλά ως μια εξιστόρησι της ζωής ενός περιέργου Έλληνα. Αν ήθελα να γράψω τα απομνημονεύματά μου, θα μπορούσα να γράψω πολλούς τόμους, και υποθέτω πως θα ήσαν αξιανάγνωστα, μάλιστα όσα θα 'γραφα για τα τελευταία χρόνια, όπου υπήρξα δρων πρόσωπον σ' όλα τα συμβάντα.
Καταγίνομαι να τακτοποιήσω τα Αρχεία μου, όπου με κάποια έκπληξι ανακάλυψα, πως είχα γράψει, κατά διάφορες εποχές, δράματα, ποιήματα, διηγήματα κ.λπ. Τα είχα σχεδόν ξεχάσει και ξαφνίστηκα συχνά με τα φαντάσματα που πηδούσαν από τα παλαιά χαρτιά μου.
Θυμάμαι κάποιους στίχους μου μια νύκτα αναμονής στην Αλεξάνδρεια:

"Είναι μαρτύριο η ώρα αυτή,
Είναι αιώνες οι στιγμές που αναμένω,
Γιατί μ' αργείς, ω γλυκοποθητή!
Δεν ξέρεις πως ποθώντάς σε, σιγοπεθαίνω;"
Πόσες φορές δεν την περίμενα σ' όλα τα μέρη του κόσμου που σκόρπισα την καρδιά μου! Και τώρα! Τώρα δεν θα 'ρθη πιά! Τετέλεσται!...
Κράτησα σε ιδιαίτερους φακέλλους όλα τα φύλλα των εφημερίδων που έγραψα μέσα, και χωριστά όσα γραφήκανε για μένα, υπέρ και κατά.
Τώρα που δεν έχω επίσημη απασχόλησι κάθομαι κι εξετάζω τα περασμένα, θέλω πρώτα να κρίνω τον εαυτόν μου. Ως ρήτορας, ως πολιτικός, ως δημοσιογράφος, ως συγγραφεύς, νομίζω πως ό,τι είπα κι έγραψα ήταν αλήθεια, πως υπήρξα ένας τίμιος Έλλην και ένας άδολος μαχητής. Δεν απέτυχα σε τίποτα. Προφήτευσα πάντα όσα συνέβησαν, όχι γιατί είμαι μετά Χριστόν προφήτης, μα γιατί έχω το φιλοσοφικό πνεύμα να κρίνω από τα δεδομένα τα μέλλοντα να συμβούν. Αν δεν κατώρθωσα να επιβάλω τις ιδέες μου, ήτανε γιατί το Ρωμαίικο δεν παίρνει από Ιδέες. Μα η γνώμη μου κάθε φορά συνετέλεσε στο καλό. Δεν κατώρθωσα να γίνω πλούσιος. Όχι γιατί δεν μου δόθηκαν οι ευκαιρίες και άπειρες τύχες για ν' αποκτήσω περιουσία, μα γιατί η ιδέα που με βασάνιζε ήταν αντίθετη προς την ιδέα του πλουτισμού. Αφήκα το Σουδάν όπου αν έμενα ακόμη ολίγα χρόνια θα 'φευγα πλουσιώτατος. Δεν μετανοώ όμως. Δεν ωφελεί να μετανοιώνη κανένας για τα γενόμενα. Ό,τι έγινε, έγινε. Φρονώ μάλιστα πως αν ξανάρχιζα τη ζωή, θα 'κανα τα ίδια λάθη. Χωρίς λάθη δεν γίνονται έργα μεγάλα. Η κοινωνία προάγεται με τη θυσία των ατόμων. Τυχερός δεν υπήρξα. Ό,τι έκαμα το οφείλω στη μεγάλη μου δραστηριότητα. Καλλίτερα όμως να 'χη κανείς περισσότερη τύχη, από αξία. Οι αρχαίοι έλεγαν: "δός μου μια σταλαγματιά τύχη κι ας μου λείπουνε πιθάρια από μυαλά". Σε μας τους Έλληνες δεν ωφελεί η αξία. Δεν ξέρουμε τί είναι αξία. Θαυμάζομε μόνον εκείνους που επιτυγχάνουν ή είναι τυχεροί. Θαυμάζουμε τη δύναμι και τ' αξιώματα.
Δεν φρονώ όμως ότι πέρασα κακά τη ζωή μου. Υπήρξα ο μεγαλύτερος Έλλην ταξειδιώτης, πεζοπόρος και περιηγητής.
Η ζωή μού έδωκε όλες τις χαρές της. Χάρηκα τη δόξα του λόγου, και του πλήθους τον θαυμασμόν.
Στους αγώνες μου υπήρξα πάντα αισιόδοξος με στιγμές απαισιοδοξίας, και καταπτώσεως. Πολλές φορές μού ήρθε να τα πετάξω όλα και να ησυχάσω σε μια γωνιά της πατρίδας, μα η λιποψυχία λίγες φορές με κατανίκησε. Βασανίζομαι όλη τη νύκτα μεταξύ ελπίδας και απελπισίας, μα το πρωί πάντα χαιρετίζω τον ήλιο που ανατέλλει γεμάτος ενθουσιασμό. Μου αρκεί λίγη μουσική, η ανάγνωσις ενός καλού βιβλίου, ή από τον βίον ενός μεγάλου ανδρός για ν' αναπτερώση τις δυνάμεις μου και να μου δώση θάρρος στον αγώνα της ζωής. Μπορεί η ζωή να είναι μάταιη, ο σκοπός της ζωής βρίσκεται στον αγώνα και στον προορισμό που τάσσει κάθε άνθρωπος τον εαυτό του, ή όπου η φύσις τον τάσσει. Ποια υπήρξε η κυρία γραμμή και η ιδέα που ωδηγούσε τη ζωή μου; Η θυσία μου για το καλό του Έθνους, η προσπάθειά μου για την Μεγάλην Ελλάδα. Εις όλους τους λόγους, εις όλα τα γραφόμενά μου η αυτή βασιλεύει ιδέα, πώς θα συντελούσα με το κήρυγμά μου στην Αναγέννησι της φυλής, στην οργάνωσι της Ελλάδος σε Πολιτείαν ευνομουμένην. Αν αποτυχία μου είναι πως δεν κατώρθωσα να επιβάλω το πρόσωπο και τις αρχές μου, αυτό μπορεί να μη είναι δική μου αποτυχία, αλλά του Έθνους μου. Κι αυτή είναι η συμφορά!..
Δεν υπήρξα μικροφιλόδοξος. Η φιλοδοξία μου υπήρξεν απέραντη, αντίθετη προς την αντίληψι που έχουνε οι Ρωμηοί για τη δόξα. Αν έχω τώρα τη φιλοδοξία της υστεροφημίας, αυτό το θέλω για το Έθνος μου, για να μη πουν πως δεν υπήρξε ούτε ένας Ρωμηός που να μη τα σκέφθηκε και που να μη το 'γραψε και που να μη τα είπε, αυτά που έγραψα και σκέφθηκα εγώ για όλα τα εθνικά μας πράγματα. Αν και ξέρω πολλά και από όλα, ένα πράγμα ξέρω καλλίτερα απ' όλα, ότι δεν ξέρω τίποτα. Σ' ό,τι θέλω να κάμω, ακούω και ρωτώ όλους και η ικανότητά μου είναι ότι κατόπιν ξέρω να δίνω την καλλίτερη λύσι.
Η ζωή μου είναι σαν κουρδισμένο ρωλόΐ. Μια ώρα δεν χάνω. Και αυτή η ανάπαυσίς μου είναι κάποια απασχόλησις.
Όταν κοιτάζω πίσω μου το έργο που έκανα με καταλαμβάνει θαυμασμός. Το οφείλω εις την ακατάβλητον θέλησί μου και εις την τάξιν και την μέθοδο που εργάζομαι. Μου άρεσε στην Αμερική ένα ρητό γραμμένο εις όλα τα δημόσια μέρη"Να γελάτε πάντα". Το μειδίαμα αυτό ως σημείον εσωτερικής χαράς και αισιοδοξίας δεν μου 'λειψε ποτέ.
Ποτέ δε γράφω τους λόγους ή τες διαλέξεις μου, ούτε σημειώσεις δεν μπορώ να κρατώ. Οσάκις εδοκίμασα να διαβάσω, απέτυχα.
Στη δίαιτά μου υπήρξα πάντα λιτός. Από εικοσαετίας τρώγω λίγο κρέας. Τρώγω πολύ απ' όλα τ' άλλα. Το πρωί σηκώνομαι πάντα πριν ανατείλη ο ήλιος. Ξενύκτια και καταχρήσεις δεν έκαμα ποτέ. Αγαπώ πολύ την χειρωνακτική εργασία. Δεν με μέλλει και να σκουπίσω και να σκαλίσω και να κάνω ο,τιδήποτε δουλειά στο σπίτι. Νομίζω πως ο άνθρωπος γεννήθηκε για να δουλεύη και πως δεν πρέπει η ανθρωπότης να διαιρήται σε δουλευτάδες και άεργους που να μη εγγίζουν το χέρι τους στη δουλειά. Τώρα με την ηλικία οι μεγάλες εκδρομές μου περιωρισθήκανε. Κάθε μέρα όμως κάνω μία έως δύο ώρες περίπατο και συχνά πορείες τριών μέχρι πέντε ωρών. Η χαρά μου είναι το καλοκαίρι να τρέχω στα γνώριμα βουνά της Κύπρου.
Τις ψυχρολουσίες της νεότητός μου περιώρισα από πολλά χρόνια ένεκα της ελονοσίας κατ' αρχάς, του αρθρητισμού κατόπιν. Τα τελευταία χρόνια κατάργησα σχεδόν και το κολύμπι από τις μεγάλες ηδονές της ζωής μου. Τις ημέρες που δεν κινούμαι κάνω πάντα σουηδική γυμναστική, 250 διάφορες κινήσεις. Την ώρα που εργάζομαι στον κήπο, που αναπαύομαι ή περιπατώ, σκέπτομαι πολύ. Το μυαλό μου δεν σταματά ποτέ. Κι αφού σκεφθώ πολύ, λαμβάνω τις αποφάσεις μου.
...Άξαφνα ήρθαν τα γεράματα!.. Απορώ πώς το 'παθα!.. Στέκω και συλλογίζομαι αν ήτανε δυνατόν ν' αναβάλω το κακό. Λοιπόν, αισθάνομαι ακόμη μεγάλες δυνάμεις σωματικές, πνευματικές, ηθικές και είμαι έτοιμος να δώσω μια τελευταία μάχη στη ζωή μου, τη μεγάλη μάχη! Οι Αρχαίοι έδιδαν στους γέροντες μεγάλη σημασία και τιμούσαν την σοφίαν των. Αυτοί ήσαν οι δικαστές και οι οδηγοί. Γιατί των ηλικιωμένων ανθρώπων η πείρα και σοφία, χρειάζεται περισσότερο στην Πολιτεία. Γεράματα δεν υπάρχουν για τους σοφούς ανθρώπους. Σοφοί δε είναι εκείνοι που ξέρουν να οδηγήσουν ένα Έθνος. Οι Αρχαίοι έλεγαν, ότι για να ευδαιμονήση η Πολιτεία, πρέπει να βασιλεύσουν οι φιλόσοφοι, ή να φιλοσοφήσουν οι Βασιλείς.
Ποτέ δεν φαντάστηκα πως μπορώ να μείνω άεργος 24 ώρες. Βλέποντας τα καφενεία γεμάτα από ανθρώπους νόμιζα πως εκεί μέσα θα ήσαν όλοι οι θαμώνες ευτυχισμένοι. Ποτέ δεν υπήρξα θαμώνας καφενείου και οσάκις μπήκα σε καφενέ νόμισα πως είχα ξεπέσει.
Υπήρξα σ' όλη μου τη ζωή ακούραστος εργάτης, ρήτωρ αληθινός, ενθουσιάσας το ακροατήριο με λόγια αληθινά. Εμίσησα τη δημαγωγία. Στα λεγόμενα και τα γραφόμενά μου υπήρξα σύντομος και περιεκτικός.
1937. Γεώργιος Φραγκούδης, η Σύζυγός του Σοφία και τα παιδιά τους Ερμής, Αθηναΐς και Ζωή.

Είχα σκοπόν να εορτάσω την 50ετηρίδα μου προ δύο χρόνων μέσα εις την Σχολήν. Αλλά τα πράγματα ήλθαν ανάποδα και αποφάσισα να εορτάσω την 50ετηρίδα του πολιτικού και δημοσιογραφικού μου βίου μαζί με τα 70 μου χρόνια.Τα λοιπά αναβάλλω για την 100ετηρίδα μου!...
Κι όταν έλθη το πλήρωμα του χρόνου, επιθυμώ η κόνις μου ν' αναπαυθή στο χώμα της Κύπρου, κοντά στα λείψανα των γονέων μου(6).
Γ. Σ. Φ. 

(6) Ο Γεώργιος Σ. Φραγκούδης έσβησε αθόρυβα στον ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟ... την 7η Αυγούστου του 1939· λένε από καρκίνο στο λαιμό!.. κατά τον γιό του Ερμή Γ. Φραγκούδη, από καφεδάκι!.. την εποχή εκείνη μέσα σε δύο μήνες... χάθηκαν από καφεδάκι 40 Πολιτικοί!.. (Πέθαιναν πολύ γρήγορα!..) Η κόρη του Αθηναΐς, σεβόμενη την τελευταίαν του επιθυμίαν μετέφερε τα οστά του το 1952 εις τον Οικογενειακόν τάφον των Φραγκούδηδων, όπου σήμερα αναπαύονται ο Ερμής και η μητέρα του Σοφία Φραγκούδη, η οποία απεβίωσε στις 16 Νοεμβρίου του 1976. Η Ζωή αναπαύεται εις το Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών κατά την επιθυμίαν της εις τον οικογενειακόν τάφον του αείμνηστου συζύγου της Σπυρίδωνα (Σπύρου) Δελούκα).

Σχόλια