ΓΕΩΡΓΙΟΣ Σωκράτη ΦΡΑΓΚΟΥΔΗΣ (1869-1939) Βουλευτής - Δημοσιολόγος Ιδρυτής Παντείου Σχολής Πολιτικών Επιστημών ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ (Ως κατεγράφη υπό του ιδίου το 1939 ΜΕΡΟΣ Γ
Το καλοκαίρι του 1895 γύρισα στας Αθήνας, όπου έτυχα θερμής υποδοχής. Η αρθρογραφία μου στην Ακρόπολιν, που εζήτει να δημιουργήση νέα κατάστασι, είχε αναστατώσει την νεολαία. Έπειτα από την χρεωκοπία η Ακρόπολις ήτανε επί κεφαλής μιας εξεγέρσεως για καλλίτερο πολιτικό βίο. Την 20ήν Αυγούστου συνέβη η καταστροφή των γραφείων της Ακροπόλεως. Οι δράσται φοβέριζαν να εμποδίσουν την έκδοσιν της εφημερίδος. Πήγα τότε στον ΤρικούπηΠρωθυπουργόν, κι εκ μέρους των συνεργατών της εφημερίδος έκαμα έντονα παράπονα. Μου υπεσχέθη να λάβη μέτρα. Το βλέμμα του ήτο αυστηρόν, αλλά και περίλυπον. Ήτανε ήδη στην πτώσιν του. Εις την δίκην των κατηγορουμένων για την καταστροφήν των πιεστηρίων, ο δικηγόρος τους, πολύ γνωστός πολιτευτής, καταγγέλλοντας τους συνεργάτας της Ακροπόλεως που κτυπούσαν τα κόμματα, με ωνόμασε προσωπικώς "κατάπτυστον προδότην"!..
Τον Οκτώβριον εξέδωκα τα "Όνειρα" πρωτότυπον μυθιστόρημα που είχα γράψει στο Παρίσι και εκρίθη τότε καλά, αλλά σήμερον έχει ξεχαστή. Ήτο γραμμένο στην καθαρεύουσα και ο πατριωτικός ρωμαντισμός του δεν θα είχε θέσι σήμερα. Περίεργο πώς το έγραψα στην καθαρεύουσα, ενώ την εποχή εκείνη είχα αρχίσει να γράφω άρθρα στη ζωντανή γλώσσα. Ο Ροΐδης μου έγραψε "πώς εις την καθαρεύουσαν δεν δύναται να γραφή τίποτε καλόν". Και όμως μόνον εις την καθαρεύουσαν έγραφε.
Τον Δεκέμβριον πήρα την άδεια του δικηγόρου και την ελληνικήν ιθαγένειαν. Τον Μάρτιον του 1895 εξέδωκα την μελέτη μου "Περί φυλακών και φυλακισμένων εν Ευρώπη και εν Ελλάδι", όπου εσύγκρινα τες φυλακές της Ελλάδος με τες ευρωπαϊκές. Είχα διορισθή μέλος της εις το Υπουργείον της Δικαιοσύνης Επιτροπής για τη διόρθωσι των φυλακών, και ειργάσθηκα για τον νέο κανονισμό του Αβερωφείου. Έκαμα πολλές επισκέψεις στες άθλιες φυλακές μας, έκαμα διαλέξεις για το ζήτημα κι έγραψα πλείστα άρθρα. Η μελέτη μου αυτή συνεκίνησε τον κόσμο. Ο Συγγρός μου έστειλε για τα έξοδα της εκτυπώσεως 100 φράγκα!..
Ο Βασιλεύς Γεώργιος με εκάλεσε στο Παλάτι, άνοιξε συζήτηση μαζί μου, η οποία κατέληξε σε συνέντευξι που δημοσιεύτηκε εις το φύλλο της Ακροπόλεως 17 Μαρτίου 1895 και προξένησε κατάπληξι. Ο Βασιλεύς για πρώτη φορά απαντούσε στες επικλήσεις που του έκαναν, ιδίως η "Ακρόπολις", να ηγηθή μιας νέας καταστάσεως, και εξηγούσε τους λόγους της αρνήσεώς του.
Θύελλα από διαμαρτυρίας και ύβρεις εναντίον μου ακολούθησαν στα κομματικά φύλλα, που έβλεπαν με κακό μάτι την κίνησι, που ωδήγησε στην δημιουργία του "Ανεξάρτητου Εκλογικού Κέντρου", το οποίον είχε σχηματισθή με τον σκοπόν να προτείνη στες επικείμενες εκλογές νέες υποψηφιότητες. Την 24η Μαρτίου εξεφώνησα τον πρώτο πολιτικό μου λόγο στο Κέντρο.
Ακολούθησαν διαλέξεις μου σε διάφορα μέρη και άρθρα στα ανεξάρτητα φύλλα. Κατόπιν περιώδευσα τες Επαρχίες, πήγα στην Ολυμπίαν για τες εορτές του Κουρτίου και μίλησα στον Πύργον και τα Λεχαινά: για τους λαϊκούς υποψηφίους της Ηλείας. Εγώ δεν έβαλα υποψηφιότητα, μα πήρα το χρίσμα για το μέλλον. Στες εκλογές όμως εθριάμβευσεν ο Δεληγιάννης για να αποτελειώση το έργον του. Τον Μάϊον πηγαίνοντας στην Κύπρο πέρασα από την Αίγυπτον, όπου ο Γ. Πρόξενος Γρυπάρης με πήρε στον Χεδίβην, με τον οποίον έλαβα συνέντευξι, κι ανέβηκα στες Πυραμίδες. Τες εντυπώσεις μου δημοσίευσα στην "Ακρόπολιν". Γράφοντας σε μια ανταπόκρισι πως μερικοί Έλληνες της Αιγύπτου νοθεύοντας τα ελληνικά κονιάκ έγιναν αιτία του αποκλεισμού των, έδωκα αφορμή σε μεγάλο καυγά. Δυο ελληνικές εφημερίδες τσακώθηκαν πάνω σ' αυτό· η μία υπέρ και η άλλη κατά. Ανάστατος ο Ελληνισμός της Αιγύπτου. Η "Ακρόπολις" εκάη στηνΕλληνικήν Λέσχη Αλεξανδρείας και πολλοί συνδρομηταί επέστρεψαν το φύλλο. Ο καυγάς έφθασε μαζύ μου και στην Κύπρο, όπου μια εφημερίς ανέλαβε υβριστικόν αγώνα εναντίον μου. Έγραψα εις απάντησίν μου την Προς τους εν Αλεξανδρεία ομογενείς επιστολήν μου. Πάτησα το χώμα της Κύπρου με μεγάλη συγκίνησι ύστερα που για πρώτη φορά είχα λείψει 4 χρόνια από την πατρίδα, κι έσφιξα τρυφερά την μητέρα μου στην αγκάλη μου. Ο πατέρας μου ήταν διαρκώς ενοχλημένος με την τόση δράσι που κρατούσε το όνομά μου στην "Hμερησία Διάταξι". Οι λόγοι μου, οι συνεντεύξεις μου, οι διάφορες πολεμικές στας Αθήνας, την Αίγυπτον, την Κύπρον, τον ερέθιζαν. Τ' όνομά μου ήτανε παντού.Οι γονείς μου με ήθελαν κοντά τους, ήσυχον εργάτην του καλού, συνεχιστήν στο νησί μας των οικογενειακών μας παραδόσεων. Εγώ σήκωσα νέα σημαία ανταρσίας, να φύγω για την Αγγλία, να τελειώσω εκεί τις σπουδές μου και να μάθω και καλά εγγλέζικα. Έκαμα ένα μικρό δάνειο, κάτι μου υπεσχέθηκε πάλιν ο πατέρας μου και τράβηξα για το Λονδίνο. Πήγα καθ' οδόν να δω την Μακεδονία που ήτανε σε αναβρασμό. Από τη Θεσσαλονίκη, όπου ο αδελφός μου ήτανε υποδιευθυντής της Οθωμανικής Τραπέζης, τράβηξα για τα Σκόπια και απ' εκεί για το Βελιγράδι. Είχα πάρει την ανταπόκρισι της "Ακροπόλεως", στην οποίαν έστειλα περιγραφές του ταξειδιού, σπουδαίες συνεντεύξεις με τους Σέρβους Υπουργούς και πολιτευόμενους, Ήσαν όλοι υπέρ της Ελληνοσερβικής συμμαχίας. Διέσχισα την Ευρώπη σιδηροδρομικώς και στάθμευσα προ πάντων στη Βουδαπέστη, σειρήνα του Δούναβη και στο Μόναχον, όπου εχόρτασα γερμανικά λουκάνικα και μπύρα σερβιρισμένα από αβρές Φροϊλάϊν. Ταξείδια αλησμόνητα.
Στο Λονδίνο έμεινα 19 μήνες, μελετώντας την γλώσσα, τους αγγλικούς θεσμούς και την αγγλική ζωή. Ευκαιρία παρουσιάσθηκε να μπω τότε στα μεγάλα καταστήματα Ράλλη, αλλ' έπρεπε να παραιτηθώ της πολιτικής και της δημοσιογραφίας. Δυστυχώς ήμουνα πιασμένος στα δίκτυά τους. Και πόσες άλλες ευκαιρίες δε μου παρουσιασθήκανε για να αποκατασταθώ καλά στο Λονδίνο. Μα με έτρωγε η ιδέα. Πέρασα οικονομικές στενοχώριες στο Λονδίνο. Σε τούτο το μεταξύ ο Δεληγιάννης αγρίεψε και πάλι. Νέος Ελληνοτουρκικός πόλεμος, Τουρκικές θηριωδίες στην Μακεδονία κατήγγελλεν ο Γλάδστων· το φυλλάδιόν του το μετάφρασα και το 'στειλα στην Αθήνα, όπου δημοσιεύθηκε από ένα εκδότην. Ελληνοτουρκικός πόλεμος. Έπρεπε να γυρίσω στας Αθήνας όπου ο Καλλισπέρης, αυτοδιορισθείς λοχαγός των Γαριβαλδινών, μου πρότεινε να με κάμη Δεκανέα και να εκστρατεύσωμεν εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι έως ότου καταταχθώ είχαν φθάσει έξω από την Λαμίαν. Σωτηρία επέμβασις των Δυνάμεων, ανακωχή, ανατροπή του Δεληγιάννη. Μετέβηκα στο στρατόπεδο, όπως δω την κατάστασιν και ιδιαιτέρως επισκεφθώ τους πολυάριθμους Κυπρίους εθελοντές, που δεν είχαν προφθάσει να σκοτωθούν· ο νέος Πρωθυπουργός Ράλλης μου είπε να τον βοηθήσω στην επιστροφή των συμπατριωτών μου εθελοντών. Πέρασα 15 μέρες στο θλιβερό στρατόπεδο των Θερμοπυλών, πεζοπορών από καταυλισμού σε καταυλισμό. Παραπέρα ήσαν στρατοπεδευμένοι οι Τούρκοι. Περίλυποι οι αξιωματικοί μας μου έδειχναν με τις περιποιήσεις τους την εκτίμησί τους. Στην Αγία Μαρίνα, όπου ναυλοχούσε ο στολίσκος μας, με φιλοξένησε στην Ναυαρχίδα του "Ψαρρά" ο Ναύαρχος Μιλτιάδης Κανάρης, με τον οποίον είχα τελευταίως στενά συνδεθή. Ο καλός Ναύαρχος είχε αναπετάσει την σημαία της Εθνοσυνελεύσεως για την μεταρρύθμισιν του πολιτεύματος, κι εγώ αρθογραφούσα ζωηρά για τον αυτόν σκοπόν στην "Ακρόπολιν", γράφων συνεχώς απ' όλα τα μέρη. Τα ξανάπαμε με τον Ναύαρχον θλιμμένοι και απορούντες. Εκεί στην παραλία σ' ένα μικρό σπιτάκι έμενε και ο Διάδοχος Κωνσταντίνος.Πήγα και τον επισκέφθηκα. Η φαυλοκρατία τού είχε φορτώσει όλα τα κρίματά της. Η συνέντευξίς μας δημοσιεύθηκε στην "Ακρόπολιν" την 13η Σεπτεμβρίου (1897) και έγινε αφορμή πολλών σχολίων. Νομίζω πως και τότε ορθώς έκρινα τα πράγματα και πως για την τότε καταστροφή δεν έπρεπε να κρατήσωμε υπεύθυνον τον Διάδοχον. Σε λίγο επέστρεψε στας Αθήνας.
Εγώ γύρισα από το στρατόπεδο άρρωστος με τύφο. Στο Λονδίνο είχα αρπάξει ένα τρομερό κρυολόγημα από την ηρωϊκή μου απερισκεψία να περιφέρωμαι και στα ψυχρά μέρη δίχως επανωφόρι. Το κρυολόγημα αυτό έμεινε μέσα μου όλη μου τη ζωή. Η καϋμένη η μητέρα μου μού είχε πολλές φορές πη πώς ο άνθρωπος έχει ωρισμένες δυνάμεις και αντοχήν. "Μια μέρα θα πάθης" και την έπαθα. Αν δεν έπαθα χειρότερα, το χρεωστούσα στην κράσι μου και την σκληραγωγία. Είχα κρυάδες συνεχείς και τον Αύγουστον καθόμουνα μ' επανωφόρι στον ήλιο. Το μικρόβιο του τύφου που περιδιάβαζε στο στρατόπεδο βρήκε αδύνατον τον οργανισμόν μου. Όταν γύρισα στας Αθήνας, μετακομίσθηκα από το σπίτι μου στον Ευαγγελισμόν αναίσθητος. Πέρασα ένα μήνα μεταξύ ζωής και θανάτου. Τί τρομερή αυτή η ασθένεια. Αλλά και πόσον ωραία η ανάρρωσις· νομίζει κανείς πως ξαναγεννάται έπειτα από τον τύφο. Όλος ο κόσμος μου φαινότανε ωραίος. Η βασίλισσα Όλγα ήλθε πολλές φορές και με είδε και διέταξε μάλιστα να πληρωθή από το Ανακτορικό Ταμείο η νοσηλεία, μα εγώ δεν δέχτηκα, αν και ήμουνα πτωχός, γιατί είπα στο γραμματικό της Μεσσαλά που ήλθε να μου αναγγείλη την απόφασιν της Βασιλίσσης, πως ό,τι έγραψα ήτανε η πεποίθησίς μου και πως δεν ήθελα να 'χω καμμία υποχρέωσι. Δανείσθηκα και πλήρωσα. Βγήκα από τον Ευαγγελισμό δίχως δυστυχώς να θεραπευθώ και από την κυρία ασθένεια, η οποία με εβασάνισε πολλά κατόπιν χρόνια παρ' όλες τες προσπάθειες και εκφυλίστηκε σε χρόνια ελονοσία. Σε κάθε κρυολόγημα και σε κάθε κόπο αρρωστούσα με υποθερμίαν ή πυρετόν· οι γιατροί τα χάσανε· έγινα μόνος μου γιατρός του εαυτού μου. Στα χρόνια νοσήματα, γιατρός είναι ο άρρωστος. Η ελονοσία πολέμησε να με θάψη, μα βρήκε γερό οργανισμό και επίμονη αντίστασι και σιγά-σιγά εκφυλίστηκε και χάθηκε. Μα το αγγείο είχε ραγισθή· δεν ήμουνα πια ο παλαιός ήρωας της σκληραγωγίας. Εύρισκα όμως πάντα αρκετές δυνάμεις για τις προσφιλείς μου πεζοπορείες που ποτέ δεν λησμόνησα. Πέρασα το 1898-99 στας Αθήνας, γράφοντας στις εφημερίδες, πηγαίνοντας στα Ποινικά Δικαστήρια και ομιλώντας από όλα τα βήματα των Αθηνών. Οι φοιτηταί με καλέσανε στο Πανεπιστήμιο και τους μίλησα για την κατάστασι και το μέλλον. Μεταξύ των επικηδείων λόγων ιδιαιτέρως άξιζε ο λόγος μου στην κηδεία του μεγάλου πατριώτη Γεωργίου Γουσίου. Το καλοκαίρι του 1899 πήγα στην Κύπρο. Έμενε πάντα ανοικτό το ζήτημα της αποκαταστάσεώς μου. Εκεί άρχισα μία σειράν άρθρων στην "Αλήθεια" της Λεμεσού, γραμμένων επαναστατικά που προκάλεσαν συζητήσεις, απαντήσεις, πολεμικές και βρισιές από μέρους των ολίγων εχθρών που είχα κατορθώσει να δημιουργήσω παντού.
Τον Δεκέμβριον πήρα την άδεια του δικηγόρου και την ελληνικήν ιθαγένειαν. Τον Μάρτιον του 1895 εξέδωκα την μελέτη μου "Περί φυλακών και φυλακισμένων εν Ευρώπη και εν Ελλάδι", όπου εσύγκρινα τες φυλακές της Ελλάδος με τες ευρωπαϊκές. Είχα διορισθή μέλος της εις το Υπουργείον της Δικαιοσύνης Επιτροπής για τη διόρθωσι των φυλακών, και ειργάσθηκα για τον νέο κανονισμό του Αβερωφείου. Έκαμα πολλές επισκέψεις στες άθλιες φυλακές μας, έκαμα διαλέξεις για το ζήτημα κι έγραψα πλείστα άρθρα. Η μελέτη μου αυτή συνεκίνησε τον κόσμο. Ο Συγγρός μου έστειλε για τα έξοδα της εκτυπώσεως 100 φράγκα!..
Ο Βασιλεύς Γεώργιος με εκάλεσε στο Παλάτι, άνοιξε συζήτηση μαζί μου, η οποία κατέληξε σε συνέντευξι που δημοσιεύτηκε εις το φύλλο της Ακροπόλεως 17 Μαρτίου 1895 και προξένησε κατάπληξι. Ο Βασιλεύς για πρώτη φορά απαντούσε στες επικλήσεις που του έκαναν, ιδίως η "Ακρόπολις", να ηγηθή μιας νέας καταστάσεως, και εξηγούσε τους λόγους της αρνήσεώς του.
Θύελλα από διαμαρτυρίας και ύβρεις εναντίον μου ακολούθησαν στα κομματικά φύλλα, που έβλεπαν με κακό μάτι την κίνησι, που ωδήγησε στην δημιουργία του "Ανεξάρτητου Εκλογικού Κέντρου", το οποίον είχε σχηματισθή με τον σκοπόν να προτείνη στες επικείμενες εκλογές νέες υποψηφιότητες. Την 24η Μαρτίου εξεφώνησα τον πρώτο πολιτικό μου λόγο στο Κέντρο.
Ακολούθησαν διαλέξεις μου σε διάφορα μέρη και άρθρα στα ανεξάρτητα φύλλα. Κατόπιν περιώδευσα τες Επαρχίες, πήγα στην Ολυμπίαν για τες εορτές του Κουρτίου και μίλησα στον Πύργον και τα Λεχαινά: για τους λαϊκούς υποψηφίους της Ηλείας. Εγώ δεν έβαλα υποψηφιότητα, μα πήρα το χρίσμα για το μέλλον. Στες εκλογές όμως εθριάμβευσεν ο Δεληγιάννης για να αποτελειώση το έργον του. Τον Μάϊον πηγαίνοντας στην Κύπρο πέρασα από την Αίγυπτον, όπου ο Γ. Πρόξενος Γρυπάρης με πήρε στον Χεδίβην, με τον οποίον έλαβα συνέντευξι, κι ανέβηκα στες Πυραμίδες. Τες εντυπώσεις μου δημοσίευσα στην "Ακρόπολιν". Γράφοντας σε μια ανταπόκρισι πως μερικοί Έλληνες της Αιγύπτου νοθεύοντας τα ελληνικά κονιάκ έγιναν αιτία του αποκλεισμού των, έδωκα αφορμή σε μεγάλο καυγά. Δυο ελληνικές εφημερίδες τσακώθηκαν πάνω σ' αυτό· η μία υπέρ και η άλλη κατά. Ανάστατος ο Ελληνισμός της Αιγύπτου. Η "Ακρόπολις" εκάη στηνΕλληνικήν Λέσχη Αλεξανδρείας και πολλοί συνδρομηταί επέστρεψαν το φύλλο. Ο καυγάς έφθασε μαζύ μου και στην Κύπρο, όπου μια εφημερίς ανέλαβε υβριστικόν αγώνα εναντίον μου. Έγραψα εις απάντησίν μου την Προς τους εν Αλεξανδρεία ομογενείς επιστολήν μου. Πάτησα το χώμα της Κύπρου με μεγάλη συγκίνησι ύστερα που για πρώτη φορά είχα λείψει 4 χρόνια από την πατρίδα, κι έσφιξα τρυφερά την μητέρα μου στην αγκάλη μου. Ο πατέρας μου ήταν διαρκώς ενοχλημένος με την τόση δράσι που κρατούσε το όνομά μου στην "Hμερησία Διάταξι". Οι λόγοι μου, οι συνεντεύξεις μου, οι διάφορες πολεμικές στας Αθήνας, την Αίγυπτον, την Κύπρον, τον ερέθιζαν. Τ' όνομά μου ήτανε παντού.Οι γονείς μου με ήθελαν κοντά τους, ήσυχον εργάτην του καλού, συνεχιστήν στο νησί μας των οικογενειακών μας παραδόσεων. Εγώ σήκωσα νέα σημαία ανταρσίας, να φύγω για την Αγγλία, να τελειώσω εκεί τις σπουδές μου και να μάθω και καλά εγγλέζικα. Έκαμα ένα μικρό δάνειο, κάτι μου υπεσχέθηκε πάλιν ο πατέρας μου και τράβηξα για το Λονδίνο. Πήγα καθ' οδόν να δω την Μακεδονία που ήτανε σε αναβρασμό. Από τη Θεσσαλονίκη, όπου ο αδελφός μου ήτανε υποδιευθυντής της Οθωμανικής Τραπέζης, τράβηξα για τα Σκόπια και απ' εκεί για το Βελιγράδι. Είχα πάρει την ανταπόκρισι της "Ακροπόλεως", στην οποίαν έστειλα περιγραφές του ταξειδιού, σπουδαίες συνεντεύξεις με τους Σέρβους Υπουργούς και πολιτευόμενους, Ήσαν όλοι υπέρ της Ελληνοσερβικής συμμαχίας. Διέσχισα την Ευρώπη σιδηροδρομικώς και στάθμευσα προ πάντων στη Βουδαπέστη, σειρήνα του Δούναβη και στο Μόναχον, όπου εχόρτασα γερμανικά λουκάνικα και μπύρα σερβιρισμένα από αβρές Φροϊλάϊν. Ταξείδια αλησμόνητα.
Στο Λονδίνο έμεινα 19 μήνες, μελετώντας την γλώσσα, τους αγγλικούς θεσμούς και την αγγλική ζωή. Ευκαιρία παρουσιάσθηκε να μπω τότε στα μεγάλα καταστήματα Ράλλη, αλλ' έπρεπε να παραιτηθώ της πολιτικής και της δημοσιογραφίας. Δυστυχώς ήμουνα πιασμένος στα δίκτυά τους. Και πόσες άλλες ευκαιρίες δε μου παρουσιασθήκανε για να αποκατασταθώ καλά στο Λονδίνο. Μα με έτρωγε η ιδέα. Πέρασα οικονομικές στενοχώριες στο Λονδίνο. Σε τούτο το μεταξύ ο Δεληγιάννης αγρίεψε και πάλι. Νέος Ελληνοτουρκικός πόλεμος, Τουρκικές θηριωδίες στην Μακεδονία κατήγγελλεν ο Γλάδστων· το φυλλάδιόν του το μετάφρασα και το 'στειλα στην Αθήνα, όπου δημοσιεύθηκε από ένα εκδότην. Ελληνοτουρκικός πόλεμος. Έπρεπε να γυρίσω στας Αθήνας όπου ο Καλλισπέρης, αυτοδιορισθείς λοχαγός των Γαριβαλδινών, μου πρότεινε να με κάμη Δεκανέα και να εκστρατεύσωμεν εναντίον των Τούρκων, οι οποίοι έως ότου καταταχθώ είχαν φθάσει έξω από την Λαμίαν. Σωτηρία επέμβασις των Δυνάμεων, ανακωχή, ανατροπή του Δεληγιάννη. Μετέβηκα στο στρατόπεδο, όπως δω την κατάστασιν και ιδιαιτέρως επισκεφθώ τους πολυάριθμους Κυπρίους εθελοντές, που δεν είχαν προφθάσει να σκοτωθούν· ο νέος Πρωθυπουργός Ράλλης μου είπε να τον βοηθήσω στην επιστροφή των συμπατριωτών μου εθελοντών. Πέρασα 15 μέρες στο θλιβερό στρατόπεδο των Θερμοπυλών, πεζοπορών από καταυλισμού σε καταυλισμό. Παραπέρα ήσαν στρατοπεδευμένοι οι Τούρκοι. Περίλυποι οι αξιωματικοί μας μου έδειχναν με τις περιποιήσεις τους την εκτίμησί τους. Στην Αγία Μαρίνα, όπου ναυλοχούσε ο στολίσκος μας, με φιλοξένησε στην Ναυαρχίδα του "Ψαρρά" ο Ναύαρχος Μιλτιάδης Κανάρης, με τον οποίον είχα τελευταίως στενά συνδεθή. Ο καλός Ναύαρχος είχε αναπετάσει την σημαία της Εθνοσυνελεύσεως για την μεταρρύθμισιν του πολιτεύματος, κι εγώ αρθογραφούσα ζωηρά για τον αυτόν σκοπόν στην "Ακρόπολιν", γράφων συνεχώς απ' όλα τα μέρη. Τα ξανάπαμε με τον Ναύαρχον θλιμμένοι και απορούντες. Εκεί στην παραλία σ' ένα μικρό σπιτάκι έμενε και ο Διάδοχος Κωνσταντίνος.Πήγα και τον επισκέφθηκα. Η φαυλοκρατία τού είχε φορτώσει όλα τα κρίματά της. Η συνέντευξίς μας δημοσιεύθηκε στην "Ακρόπολιν" την 13η Σεπτεμβρίου (1897) και έγινε αφορμή πολλών σχολίων. Νομίζω πως και τότε ορθώς έκρινα τα πράγματα και πως για την τότε καταστροφή δεν έπρεπε να κρατήσωμε υπεύθυνον τον Διάδοχον. Σε λίγο επέστρεψε στας Αθήνας.
Εγώ γύρισα από το στρατόπεδο άρρωστος με τύφο. Στο Λονδίνο είχα αρπάξει ένα τρομερό κρυολόγημα από την ηρωϊκή μου απερισκεψία να περιφέρωμαι και στα ψυχρά μέρη δίχως επανωφόρι. Το κρυολόγημα αυτό έμεινε μέσα μου όλη μου τη ζωή. Η καϋμένη η μητέρα μου μού είχε πολλές φορές πη πώς ο άνθρωπος έχει ωρισμένες δυνάμεις και αντοχήν. "Μια μέρα θα πάθης" και την έπαθα. Αν δεν έπαθα χειρότερα, το χρεωστούσα στην κράσι μου και την σκληραγωγία. Είχα κρυάδες συνεχείς και τον Αύγουστον καθόμουνα μ' επανωφόρι στον ήλιο. Το μικρόβιο του τύφου που περιδιάβαζε στο στρατόπεδο βρήκε αδύνατον τον οργανισμόν μου. Όταν γύρισα στας Αθήνας, μετακομίσθηκα από το σπίτι μου στον Ευαγγελισμόν αναίσθητος. Πέρασα ένα μήνα μεταξύ ζωής και θανάτου. Τί τρομερή αυτή η ασθένεια. Αλλά και πόσον ωραία η ανάρρωσις· νομίζει κανείς πως ξαναγεννάται έπειτα από τον τύφο. Όλος ο κόσμος μου φαινότανε ωραίος. Η βασίλισσα Όλγα ήλθε πολλές φορές και με είδε και διέταξε μάλιστα να πληρωθή από το Ανακτορικό Ταμείο η νοσηλεία, μα εγώ δεν δέχτηκα, αν και ήμουνα πτωχός, γιατί είπα στο γραμματικό της Μεσσαλά που ήλθε να μου αναγγείλη την απόφασιν της Βασιλίσσης, πως ό,τι έγραψα ήτανε η πεποίθησίς μου και πως δεν ήθελα να 'χω καμμία υποχρέωσι. Δανείσθηκα και πλήρωσα. Βγήκα από τον Ευαγγελισμό δίχως δυστυχώς να θεραπευθώ και από την κυρία ασθένεια, η οποία με εβασάνισε πολλά κατόπιν χρόνια παρ' όλες τες προσπάθειες και εκφυλίστηκε σε χρόνια ελονοσία. Σε κάθε κρυολόγημα και σε κάθε κόπο αρρωστούσα με υποθερμίαν ή πυρετόν· οι γιατροί τα χάσανε· έγινα μόνος μου γιατρός του εαυτού μου. Στα χρόνια νοσήματα, γιατρός είναι ο άρρωστος. Η ελονοσία πολέμησε να με θάψη, μα βρήκε γερό οργανισμό και επίμονη αντίστασι και σιγά-σιγά εκφυλίστηκε και χάθηκε. Μα το αγγείο είχε ραγισθή· δεν ήμουνα πια ο παλαιός ήρωας της σκληραγωγίας. Εύρισκα όμως πάντα αρκετές δυνάμεις για τις προσφιλείς μου πεζοπορείες που ποτέ δεν λησμόνησα. Πέρασα το 1898-99 στας Αθήνας, γράφοντας στις εφημερίδες, πηγαίνοντας στα Ποινικά Δικαστήρια και ομιλώντας από όλα τα βήματα των Αθηνών. Οι φοιτηταί με καλέσανε στο Πανεπιστήμιο και τους μίλησα για την κατάστασι και το μέλλον. Μεταξύ των επικηδείων λόγων ιδιαιτέρως άξιζε ο λόγος μου στην κηδεία του μεγάλου πατριώτη Γεωργίου Γουσίου. Το καλοκαίρι του 1899 πήγα στην Κύπρο. Έμενε πάντα ανοικτό το ζήτημα της αποκαταστάσεώς μου. Εκεί άρχισα μία σειράν άρθρων στην "Αλήθεια" της Λεμεσού, γραμμένων επαναστατικά που προκάλεσαν συζητήσεις, απαντήσεις, πολεμικές και βρισιές από μέρους των ολίγων εχθρών που είχα κατορθώσει να δημιουργήσω παντού.
 |  |
Έκαμα περιοδείες και έλαβα τον λόγον παντού. Έκανα και στην υπόδουλο Ελλάδα το κήρυγμα του νέου Εθνικού βίου που έκανα και στην ελεύθερη. Πέρασα ένα ωραίο καλοκαίρι με τις οικογένειες του αδελφού μου και των αδελφάδων μου που μαζευτήκαμε όλοι από παντού στες ωραίες εξοχές της πατρίδος. Είχα πια δηλώσει εις όλους, ότι δε με χωρούσε η Κύπρος και πως έπρεπε να γυρίσω πίσω στους αγώνες μου. Γύρισα κατά μήνα Σεπτέμβριον, αφού επισκέφθηκα τες Ελληνικές παροικίες των παραλίων της Μικράς Ασίας. Τες εντυπώσεις μου δημοσίευσα εις σειράν φύλλων του "Άστεως". Τέλος άνοιξα δικηγορικόν γραφείον και μαζέψας τους Κυπρίους των Αθηνών ίδρυσα τον Πατριωτικόν Σύνδεσμον των Κυπρίων. Αλλ' από δικηγορία δεν είχα προκοπή· θα διέπρεπα στα Ποινικά μα να σας πω πως ο κυριώτερος λόγος που μισούσα την δικηγορία ήτανε η αθλία κατάστασι των Δικαστηρίων. Τον Φεβρουάριον του 1898 στάλθηκα ως ανταποκριτής της "Ακροπόλεως" εις περιοδείαν ανά την Ελλάδα όπου ανέπτυξα το πρόγραμμά μας σε ομιλίες και ανταποκρίσεις. Εις το Βόλο εξεφώνησα λόγο που συνεκίνησε τα πλήθη.
Κατόπιν έγινα συνεργάτης του "Νεολόγου" που από την Κωνσταντινούπολιν ήλθε στας Αθήνας. Με έστειλε εις περιοδείαν ανά τα Κράτη του Αίμου, θαυμάσια ευκαιρία να ταξιδεύσω, να μελετήσω τον υπόδουλον Ελληνισμόν και να χαρώ την μεγάλην ζωή του δημοσιογράφου. Έκαμα ένα από τα ωραιότερα ταξείδια της ποιητικής νεότητάς μου. Πήγα στην Κωνσταντινούπολιν σαν σε προσκύνημα· μπήκα στα Στενά μαγεμένος και βγήκα από τον Βόσπορο εκστατικός. Ο Ελληνισμός ήτανε ακόμη ακέραιος. Τί πηγή εμπνεύσεως, γοητείας, μέθης αυτή η Σταμπούλ. Από γωνιά σε γωνιά, από λόφο σε λόφο, από προαστείου σε προάστειο, ανά τα νεκροταφεία, τα τζαμιά, τα τείχη, τα σεράγια, τα Γλυκά Νερά, γύριζα σα μεθυσμένος. Όλες οι ηδονές της Ανατολής μαζεμένες εδώ. Ο πρέσβυς μας αείμνηστος Μαυροκορδάτος με πήρε στο περίφημο προσκύνημα του Χαμήτ, μπήκα στους μυρωμένους κήπους του Γυλδίζ. Τέλος, μου έδωκε ένα καβάση για να κάμω τον γύρο των Τειχών με επίσημη άμαξα. Άλλες συγκινήσεις στο Φανάρι, στες Βλαχέρνες. Πού να τα ξαναπώ. Στον "Νεολόγο" έστειλα μακρές ανταποκρίσεις. Από την Τουρκία πήγα στην Βουλγαρία· η Ανατολική Ρωμυλία ήτανε ακόμη Ελληνική. Φιλιππούπολις, Αγχίαλος, Πύργος, Βάρνα. Στη Σόφια είδα σφρίγος που μ' έθλιψε. Διέπλευσα τον Δούναβι κι επεσκέφθηκα κατόπιν όλην την Ρουμανίαν από πόλι σε πόλι, γενόμενος εγκάρδια δεκτός από τες Ελληνικές παροικίες και απολαύων της ρουμανικής ζωής που ξέρουν όσοι ταξίδεψαν εκεί. Διέσχισα τη Μαύρη θάλασσα και γύρισα στας Αθήνας από την Νότιο Ρωσσίαν. Στην Οδησσό με δέχθηκε ευγενικά ο Μαρασλής, στην θαυμασία έπαυλί του, ένα απέραντο άλσος. Τις εντυπώσεις από όλο το ταξείδι έστειλα στον "Νεολόγο". Επειδή δε εύρισκα πως τα άλλα Κράτη του Αίμου ήσαν πολύ πιο προοδευμένα τότε από την Ελλάδα, ευρέθηκαν φύλλα των Αθηνών που με 'βρίσαν. Σ' όλη μου τη σταδιοδρομία έτσι μάζευα στο δρόμο μου δόξες μαζί με βρισιές. Στες δημοτικές εκλογές του 1899 νόμισα πώς ήμουνα αρκετά γνωστός για να δώσω την πρώτην εκλογικήν μάχην. Εξετέθηκα ανεξάρτητος υποψήφιος Δημοτικός Σύμβουλος. Έγραψα ένα πρόγραμμα για τας ανάγκας των Αθηνών, το μοίρασα σ' όλο τον κόσμο και μ' αυτό περίμενα να με ψηφίσουν. Θυμάμαι πως έγραφα μέσα. "Ξέρετε ποιος είμαι· εγώ ούτε κερνώ, ούτε κερνώμαι. Αν θέλετε νέους άνδρες, ψηφίστε με!..". Το κήρυγμά μου έπιασε· πέτυχα σ' όλα τα εκλογικά τμήματα των Αθηνών, μαυρίστηκα όμως στα χωριά, που δεν ήξεραν παρά μόνον τους Αττικάρχες. Στο σύνολον ήλθα επιλαχών. Επιτυχία εν τη αποτυχία!.. Και όμως λυπήθηκα: πολύ. Στον "Νεολόγο" δημοσίευσα την εποχήν αυτήν και δύο έργα της Μαρίας Κορέλλη κατά μετάφρασί μου από το Αγγλικό. "Τά Βάσανα του Σατανά", στα οποία η μεγάλη Αγγλίδα συγγραφεύς σατύριζε την Αγγλικήν αριστοκρατία και τον "Βαραββάν" όπου περιγράφεται η ζωή της Ιουδαίας μαζί με τα Πάθη του Χριστού. Ο "Βαραββάς" αφήκε εποχήν. Εξεδόθη από τον Μ. Σαλίβερον σε ιδιαίτερο βιβλίον. Και αφού εξαντλήθηκε, έγιναν νέαι εκδόσεις σε χιλιάδες αντίτυπα. Αναδημοσιεύθηκε πολλές φορές στην Αμερική και σε όλη την Ελλάδα χάρις εις το ενδιαφέρον του θέματος, την τέχνην της συγγραφέως και την κατάλληλη μετάφρασι. Υπήρξε ένα από τα Ελληνικά βιβλία πού περισσότερο διαβάζονται έως σήμερον.΄
ΤΕΛΟΣ Γ΄ΜΕΡΟΥΣ
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου