Ο ΛΟΓΙΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΑΣ Ο ΚΥΠΡΙΟΣ. Νέα δεδομένα και αιτούμενα της έρευνας (Μέρος Β΄)

Του Γιώργου Κ. Μυάρη*.

Το 1792 στη Βιέννη ο Ιω. Καρατζάς στην ηλικία των 26 χρόνων αρχίζει την εκδοτική του δραστηριότητα, η οποία ανακόπτεται στα 1797 από τη σύλληψή του και το μαρτυρικό θάνατό του. Η εικόνα που έχουμε γι’ αυτές τις πρωτοβουλίες του παραμένει ομιχλώδης και όλες οι μέχρι τώρα προσεγγίσεις ή απλές αναφορές αποδεικνύονται ελλιπείς. Στον πίνακα των εκδοτικών επιδόσεών του που ακολουθεί περιλαμβάνονται οι μέχρι τώρα δεδομένες από τα ερευνητικά πορίσματα, μαζί και όσες προκύπτουν από λιγοστά νέα στοιχεία και μια νέα ανάγνωση των στοιχείων, από συσχετίσεις και συ- νυπολογισμούς. Πιο συγκεκριμένα:

1792

Εισαγωγή λογικής, ήτοι προδιοίκησις εις άπασαν την λογικήν μέθοδον τον Αριστοτέλονς. Συντεθείσα παρά τον Σοφωτάτον εν Διδασκάλοις Κνρίον Γεώργιον Σονγδονρή τον εξ Ιωαννίνων Τύποις δε εκδοθείσα νπό Ιωάννον Καρατζά τον εκ της Λενκοαίας της Κύπρον. Εν Βιέννη, 1792. Εν τη Τυπογραφία του Βαουμαϋστέρου(13).

Κέβητος τον Θηβαίον, Πλατωνικού φιλοσόφον, Πίναξ, μεταφρασθείς εκ τον Ελληνικού εις την απλήν ημών διάλεκτον, και τύποις εκδοθείς δαπάνη Ιωάννον Καρατζά. Εν Βιέννη, 1792. Εν τη τυπογραφία του Βαουμαϋστέρου(14 15).

Χαλκογραφία τον Πίνακος (ένθετη στην έντυπη έκδοση, διαστάσεων 0,37

X 0,20) w.

'Ερωτος Αποτελέσματα, ήτοι ιστορία ηθικοερωτική με πολιτικά τραγούδια. Σνντεθείσα μεν εις την απλήν ημών διάλεκτον προς ενθνμίαν και εγλετζέν

των ευγένών νέων. Αφιερωθείσα δε τω ενγενεστάτω άρχοντι Μαγιόρω Κυ- ρίω κυρίω Στεφάνω Ιωαννοβίκη. Εν Βιέννη της Αουστρίας, εκ της Ελληνικής Τυπογραφίας Γεωργίου Βεντόττη(16).

1795

Ιερά Ιστορία της Παλαιάς και της Νέας Διαθήκης. Βιέννη(17).

1796

Ελληνική Καλλιγραφία. Βιέννη, εις 4ον μικρόν επί 7 χαλκογραφιών, χαράκτης ο εν Βιέννη Junker(18).

1796-1797

«Ιωσήφ Πέτζελ διατριβή και επίκρισις περί της ελληνικής και τινών άλλων γλωσσών μεταφρασθείσα παρά Γεωργίου Ιωάννου Ζαβίρα του Σιατιστέως, Βιέννη, τυπογραφία χήρας Γεωργίου Βεντότη»(19).

1797, τέλος έτους Καλενδάριον του 1798. Βούδα(20).

Αναλυτικότερα ως προς αυτές τις οκτώ εκδοτικές επιδόσεις:

Ο I. Καρατζάς, χρόνους εξήντα επτά μετά το θάνατο του Γεωργίου Σουγδουρή (1645/7-1725), εξέδωσε το ανέκδοτο (ευρέως διαδεδομένο σε χειρόγραφη μορφή για τις διδακτικές ανάγκες της Λογικής) εγχειρίδιο Εισαγωγή λογικής, ήτοι προδιοίκησις εις άπασαν την λογικήν μέθοδον του Αριστοτέλους. Η σύνθεση είναι εισαγωγική σε ευρύτερη πραγματεία λογικής. Καθοριστικό ρόλο στο σχεδιασμό και την πραγματοποίηση της έκδοσης έχει ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829), κάτοχος χειρογράφου από το 1787’ σύμφωνα με παλαιότερα και πρόσφατα αρχειακά δεδομένα, ο Ψαλίδας συντάσσει στο όνομα του εκδότη τον πρόλογο και επιμελείται το σύνολο της εκδοτικής εργασίας(21).

Οι δύο συνεργάτες ίσως αποδέχονται και υλοποιούν υποδείξεις του Δημ. Καταρτζή στο δοκίμιο Λόγος προτρεπτικός στο γνώθι σαυτόν (1787 και στο βιβλιογραφικό Νέο Διάγραμμα) που αφορούν τη διδακτική αξία της σύνθεσης του Σουγδουρή(22) και δεν προβαίνουν στην επιλογή αυτή από θαυμασμό για τον ξεθυμασμένο πια Νεοαριστοτελισμό του Θ. Κορυδαλέα. Ήταν αυτές οι νεοαριστοτελικές επεξεργασίες, που αποτελούσαν το φιλοσοφικό υπέδαφος του στοχασμού του Γ. Σουγδουρή και οι οποίες τον είχαν οδηγήσει στα 1695 σε ορισμένες έντονες τριβές με την εκκλησιαστική ηγεσία των Ιωαννίνων. Ήδη είχαν διατυπωθεί οι κριτικές στ/>ν παραδοσιακή αντίληψη ^τερί Λογικής από τους Βικ. Δαμοδό, Ευ. Βούλγαρη, Αθ. Ψαλί- δα. Ειδικά ο τελευταίος αξιοποιεί την Κριτική τον Καθαρού Λόγον και άλλες θέσεις του Εμμανουέλ Καντ, ενώ λίγο αργότερα (Καλοκινήματα, Βιέννη, 1795, σ. 11) χαρακτηρίζει το έργο του Γ. Σουγδουρή «λίαν σύντομον και ατελές»(23).

Ο εκδότης I. Καρατζάς και ο επιμελητής Αθ Ψαλίδας, σύμφωνα με την προσφώνησή τους προς τον «φιλόλογο αναγνώστη», την οποία προτάσσουν στην έκδοση, θεωρούν λειτουργική για τη σχολική πράξη και το επίπεδο σπουδών του ελληνικού 18ου αιώνα αυτή την ευσύνοπτη σύνθεση για θέματα λογικής. Πιστεύουν, υπό την επίδραση της «πεφωτισμένη, δεσποτείας» και του «ιωσηφινισμού», ότι μ’ αυτή συμβάλλουν στον πλουτισμό «του γένους από επιστήμας και μαθήσεις (...) προς απόλαυσιν της ευδαιμονίας» και στην προσέγγιση «εις τα λοιπά μέρη της Φιλοσοφίας, δι’ων συντηρείται και διαφυλάττεται κάθε Δημοκρατία και Μοναρχία, και ακολούθως κάθε ανθρώπινος κοινωνία». Συνειδητά τάσσονται υπέρ της «μετακε- νώσεως» ευρωπαϊκών ιδεών και της πολυμορφίας των πηγών στη γνώση.

Στα πλαίσια μιας ευέλικτης εκδοτικής τακτικής εξεδόθησαν αντίτυπα της Εισαγωγής Λογικής με αφιερώσεις σε τρία διαφορετικά πρόσωπα, ίσως και για την άσκηση επιδράσεων σε διαφορετικούς τοπικούς και πνευματικούς κύκλους. Πρόκειται για τον έμπορο Ιωάννη Μαυρογορδάτο, τον λόγιο πρώην επίσκοπο Βελιγραδιού Διονύσιο Πόποβιτς από την Κοζάνη και τον λόγιο Ελευθέριο Μιχαήλ, αδελφό του επισκόπου Πλαταμώνος Διονυσίου, διώκτη του φιλοσοφικού έργου του λόγιου Χριστοδούλου Ευσταθίου Παμπλέκη. Από αυτούς ο Ιω. Μαυρογορδάτος συναντάται σε ορισμένους καταλόγους προεγγραφής συνδρομητών για την έκδοση βιβλίων της περιόδου αυτής. Ο Ν. Α. Βέης αναδημοσιεύει το πλήρες κείμενο της αφιέρωσης προς τον Ιωάννη Μαυρογορδάτο* προκύπτει ότι ο Ιω. Μαυρογορδάτος επιδίδεται σε εμπορικές δραστηριότητες: («τας δε υπερακοντίζεις, γράφουν, δια την μάθησιν ήτις αγκαλά και ταις πολλαίς του εμπορίου φροντίσι συμμέμικται, με όλον τούτο λάμπει περισσότερον των άλλων, οις μόνον η μάθησις ένεστι»). Αλλά ο ισχυρισμός του Ν. Α. Βέη, που βασίζεται σε στοιχεία που θεωρού νται σήμερα αμφίβολα και επιχειρεί να στηρίξει τη σχέση του Ρήγα με τον Αλέξανδρο Ιωάννη Μαυροκορδάτο (1754-1819) τον «Φιραρή», στη σελίδα 361 της μελέτης του, πιθανόν να παροδηγήσει τον αναγνώστη(24), Ο Ελευθέριος ανέλαβε ανεπιτυχώς στα 1794 να εκδώσει τον αφορισμό που εξαπόλυσε το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατά του θανόντος ήδη Χριστόδουλου Ευσταθίου- Παμπλέκη* κάτι που, τελικά, πραγματοποίησε ο Δημήτριος Π. Γοδβελάς (Βούδα 1800), ανηψιός του επισκόπου και του Ελευθερίου(25).

Συνεπής στις απόψεις του ο Καρατζάς προχώρησε στη μεταγλώττιση στην απλούστερη ελληνική γλώσσα του έργου Πίναξ τον Κέβητος και μάλιστα σε μια αυτοτελή έκδοση. Στον πρόλογο της έκδοσης Πίναξ του Κέβητος προδήλως υιοθετείται και προβάλλεται από τον I. Καρατζά η κοινωνική ωφελιμότητα και αποτελεσματικότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ένας από τους κοινούς τόπους του Διαφωτισμού. Η αρνητική εμπειρία των μαθητών από τη σχολαστική αρχαιοπληξία και τη λατρεία της γραμματικής τον οδήγησε στη μεταγλώττιση του κειμένου στην ομιλουμένη γλώσσα, διότι πρωτίστως τον ενδιέφερε η κατανόηση του περιεχομένου και ο φωτισμός των μαθητών. Τολμηρό βήμα που μόλις στα πρόσφατα χρόνια νομιμοποιήθηκε από την Ελληνική Πολιτεία. Η ένθετη στο έντυπο χαλκογραφία αποτύπωνε το αλληγορικό φιλοσοφικό μήνυμα του Πίνακα, Αποτελούσε προσπάθεια για τη, με σημερινούς όρους, εποπτικό ποίηση του περιεχομένου, ώστε να γνωρίσουν οι μαθητές τις αντιλήψεις της στωικής φιλοσοφίας που εκτίθενται στον Πίνακα.

Οι μαθητές καλούνται, μέσα από τον συνδυασμό ευρωπαϊκής παιδαγωγικής θεώρησης και εκσυγχρονισμένης διδακτικής πρακτικής που επιχειρεί να εξασφαλίσει η έκδοση του Καρατζά, να γνωρίσουν θέσεις και προτάσεις των στωικών φιλοσόφων σχετικά με τα ηθικά διλήμματα της ζωής, τη διαπλοκή τους με την πραγματική γνώση και με την αμφίβολη αξία των καθιερωμένων μαθήσεων (όσων συγκροτούν αυτό που αποκαλείται στο έργο «ψευδοπαιδεία»). Επίσης, προβάλλονται απόψεις για τις αρετές και την ευδαιμονική ύπαρξη ή την άγνοια, την αφροσύνη, τις κακίες και την κακοδαιμονία. Η διάχυση ιδεών του στωικισμού στα έργα φιλοσόφων των νεότερων χρόνων και ιδίως του γερμανικού Διαφωτισμού ανιχνεύεται και στη συμπλήρωση της έκδοσης του Πίνακα με το «γερμανικόν πλάσμα» (δηλαδή σύγγραμμα) άγνωστου προς το παρόν συγγραφέα που εκτυλίσσεται σε αρχαιοελληνικό φόντο.

Στο 'Ερωτος αποτελέσματα (σύνθεση τριών αφηγημάτων που με τεκμήρια ισχυρά πλέον αποδίδεται στον I. Καρατζά ή στη συνεργασία Καρατζά- Ψαλίδα )(26) συνταιριάζονται προσλήψεις της ηθικής φιλοσοφίας του Διαφωτισμού και νεοφανείς νοοτροπίες των αστικών κέντρων για τις ερωτικές σχέσεις των δύο φύλων με τα ενσωματωμένα στο αφηγηματικό υλικό προφορικά ή έντεχνα λαϊκά ερωτικά τραγούδια της Κύπρου, της Κωνσταντινούπολης, των Παραδουνάβιων περιοχών. Στα διηγήματα αυτά, που συνιστούν τα «πρώτα πρωτότυπα διηγήματα της Κυπριακής και της Νεοελληνικής λογοτεχνίας»(27), το απελευθερωτικό ηθικό μήνυμα, οι κοινωνικές αντιθέσεις και πραγματικότητες της καθημερινής ζωής ειδικά των πολυπολιτισμικών κοινωνιών στις οποίες ζει και δραστηριοποιείται ο Ελληνισμός του 18ου αιώνα, διαπερνούν και προσδιορίζουν το λογοτεχνικό μύθο* συμβαίνει το ίδιο ως ένα βαθμό και στις διασκευασμένες («ελευθέρα μετάφρασις») από τον Ρήγα διηγήσεις του Σχολείου των ντελικάτων εραστών (από τον πρώτο τόμο της πολύτομης συλλογής διηγημάτων Les Con temp oraines του Γάλλου Ρεστίφ ντε λα Μπρετόν), χωρίς όμως τον ενοφθαλμισμό τους στη νεο ελληνική «τοπικότητα»(28).

Στις τρεις ιστορίες του λογοτεχνήματος η απόρριψη ή η αποσιώπηση παραδοσιακών θεολογικών θέσεων συνοδεύεται από την αποκήρυξη του ((χυδαίου» ηδονισμού. Τον «μελιφρόνα και γλυκύπικρον θεσμόν του Έρωτος» (EAVitti σ. 47) ο Καρατζάς υποτάσσει στο σκοπό της συντήρησης της φύσης. Στο «Προοίμιον», κείμενο προγραμματικό υπό μία έννοια, αλλά και στο περιεχόμενο του πεζογραφήματος 'Ερωτος αποτελέσματα, διακρίνο- νται απηχήσεις του γερμανικού Διαφωτισμού. Η ευδαιμονία, με προϋπόθεσή της τη μελέτη του φυσικού νόμου, απορρέει από μια ζωή που συμφωνεί με τη φύση και συνδέεται με μια συνεχή ηδονή ως αποτέλεσμα της τελειότητας και της αρετής’ αλλά είναι αποδεκτή και η αποδοχή της «φιλαυτίας» (EAVitti σ. 49) ως κινητήριας δύναμης, σύμφωνα και με θέσεις της γαλλικής εμπειριστικής ηθικής φιλοσοφίας. Ο ερευνητής, εστιάζοντας την προσοχή στο πεδίο των ιδεών και των επεξεργασιών και όχι στην αισθητική πτυχή, τη λογοτεχνικότητα, τα τραγούδια ή και στις τεχνικές της αφήγησης, μπορεί να διαπιστώσει ότι στο έργο εκφράζεται η αποδοχή της νέας,, εκκοσμικευμένης ηθικής φιλοσοφίας που αποδεσμεύεται από την προβληματική περί προπατορικού αμαρτήματος και ασκητικού δαμασμού του σώματος(29).

Αντίτυπο της έκδοσης Ιερά Ιστορία της Παλαιάς και της Νέας Διαθήκης, που ο Καρατζάς πραγματοποίησε στην καθομιλουμένη γλώσσα για σχολική χρήση, σύμφωνα με τον Andreas Graf, υπήρχε στη βιβλιοθήκη του Γεωργίου I., Ζαβίρα. Του εντύπου αυτού έργου έχει εντοπιστεί μόνο ένα αντίτυπο στη βιβλιοθήκη Γεωργίου Ζαβίρα. Η συνοπτική βιβλιογραφική περιγραφή του 1935 δεν τεκμηριώθηκε προς το παρόν με αυτοψία των σύγχρονων ερευνητών, λόγω των περιπετειών και μετακινήσεων των καταλοίπων της βιβλιοθήκης(30). Μόνο η Όλγα Κατσιαρδή-Hering δημοσίευσε, με βάση τον κατάλογο των κατασχεθέντων βιβλίων του Καρατζά με αρ. 30 και 31, ότι στα χέρια του οι αυστριακές αρχές εντόπισαν 89 δεμένα και 287 άδετα αντίτυπα αυτής της έκδοσης. Η ίδια, σχολιάζοντας την πιθανότητα εκπόνησης ενός εκδοτικού σχολικού ή επιμορφωτικού προγράμματος από τον I. Καρατζά, επισημαίνει μεταξύ άλλων και την κατοχή της ομότιτλης έκδοσης του Δημ. Μαυρουδή με αρ. 35 (1787 στην Πέστη)* εντάσσει σ’ αυτό το πρόγραμμα «τη συγγραφή από τον ίδιο τον Καρατζά άλλης Ιστορίας της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης το 1795»(31).

Ωστόσο, απομένει να προσεχθεί η υπόδειξη του Κωνσταντίνου Σάθα(32 )ότι τα αρχικά του Γ.Ζ. που υπογράφει τον πρόλογο της έκδοσης του Δ. Μαυρουδή (1787) παραπέμπουν στον Γεώργιο Ζαβίρα. Κι έτσι, αν συνδυασθεί με την πληροφορία που ο ίδιος ο Γ. Ζαβίρας παρέχει στο (αυτοβιογραφικό) σημείωμα στο έργο του Νέα Ελλάς, ίσως είναι μάλλον ορθότερο να αποδεχθούμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια επανέκδοση σε απλούστερη γλώσσα ενός έργου μεταφρασμένου από τον Γ. Ζαβίρα, την οποία έχει επιμεληθεί ο Καρατζάς, και όχι σε νέα συγγραφή. Ο Ζαβίρας γράφει στον κατάλογο των δεκαεννιά «μεταφρασθέντων» από τον ίδιο έργων, χωρίς να δηλώνει τον συγγραφέα του έργου: «ιστ'. Ιερά ιστορία της παλαιάς και νέας Διαθήκης εις χργ>- σιν των αρχαρίων νέων τύποις εξεδόθη εν Πέστα τω έτει 1787* έπειτα εν Βιέννη τω έτει 17... ύστερον πάλιν εν Πέστα ή Βούδα τω έτει 17... και αύθις εν Βιέννη τω έτει...»(33). Λόγοι που σχετίζονται με τα επακολουθήσαντα γεγονότα δεν επέτρεψαν τη συμπλήρωση των χρονολογιών έκδοσης από τον Γ. I. Ζαβίρα.

Συγχρόνως με την αναγγελία της έκδοσης Πίναξ Κέβητος, ο F. Κ. Alter στο περιοδικό προσθέτει στα γερμανικά: «Ο Ιωάννης Καρατζάς, που κατάγεται από τη Λευκωσία της Κύπρου, εφιλοπόνησε, επίσης, μία Ελληνική Καλλιγραφία, και την εξέδωσε στη Βιέννη το 1796, σε μικρό 4ο, σε 7 χαλκογραφίες. Αυτές εγχάραξε ο Junker στη Βιέννη». Πράγματι, στα κατασχεθέντα με αριθμό 37 καταγράφονται 7 «πίνακες χαραγμένοι σε χαλ κό» για ελληνική καλλιγραφία(34).

Η ημερολογιακά έκδοση ποικίλου ψυχαγωγικού περιεχομένου, που ως είδος αναγνώσματος γνώριζε τότε σημαντική διάδοση και είχε εκτυπωθεί στη Βουδαπέστη στα τέλη του 1797, δεν έχει βρεθεί* το περιεχόμενο του έργου παραμένει αδιερεύνητο, αλλά πλέον δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως πιθανή απλώς, αλλά ως σχεδόν βέβαιη έκδοση του I. Καρατζά, διότι στα χέρια του κατασχέθηκαν 174 Ημερολόγια του 1798 (15 δεμένα και 159 άδετα)·

Στην επιστολή της 28*τς Δεκεμβρίου 1796, στην οποία κατονομάζει ο F. Κ. Alter τον I. Καρατζά ως συγγραφέα του έργου Έρωτος αποτελέσματα, προηγείται η αναγγελία: «Εκτυπώνεται από τη χήρα του θανόντος Έλληνα τυπογράφου Βενδότη μικρτ διατριβή σττν ελληνική με τίτλο: «Ιωσήφ Πέτζελ διατριβή και επίκριση περί της ελληνικής και τινών άλλων γλωσσών, μεταφρασθείσα παρά Γεωργίου Ιωάννου Ζαβίρα του Σιατιστέως (...)». Εκδότης είναι ο κ. Ιωάννης Καρατζάς, Έλληνας από την Κύπρο, ο οποίος έχει ήδη εκδώσει ποικίλα»(35). Τα αντίτυπα της έκδοσης, αν αυτή ολοκληρώθηκε, πιθανώς κατασχέθηκαν από την αστυνομία. Άλλη πληροφορία για την εξακρίβωση της τύχης του έργου και την ανάσχεση της έκδοσης δε διαθέτουμε. Μόνο για το ίδιο το χειρόγραφο έργο σημειώνει ο Γ. Ζαβίρας, ασφαλώς ενωρίτερα από την αναγγελία, στον πίνακα των «μεταφρασθέντων» από τον ίδιο: «ιζ'. Διατριβή περί της Ελληνικής και ετέρων τινών γλωσσών, συγγραφείσα παρά Ιωσήφου του Πέτζελι, και εκ της ουγκαρικής εις την απλοελληνικήν ημών διάλεκτον μεταφρασθείσα. Χειρόγρ:». Ο Τ. Γριτσόπουλος, ακολουθώντας μάλλον τον A. Horvath, αναφέρει ότι «το έργο δεν περιεσώ- θη», ενώ παραθέτει και ορισμένα βιογραφικά στοιχεία για τον Ούγγρο ιερέα και συγγραφέα I. Πέτζελι (Peczeli), που προέκρινε ως αναγκαία και για το ουγγρικό έθνος τη μεταφορά γνώσεων από των αρχαίων Ελλήνων και άλλων λαών τις πολιτισμικές δομές(36).

Στα 1798 βρέθηκαν στην κατοχή του I. Καρατζά και κατασχέθηκαν πολυάριθμα έντυπα, εποπτικά, εκπαιδευτικά, καθώς και άλλο υλικό. Ενάμιση χρόνο μετά, καταγράφτηκαν με εντολή του αστυνομικού διευθυντή της Βουδαπέστης von Puchler -τον Μάρτιο του 1800- και συνεργάστηκαν στον έλεγχο και την καταγραφή η διεύθυνση του πανεπιστημιακού ^τυπογραφείου της Βούδας και ο λογοκριτής ελληνικών βιβλίων R.D. Ragazzi, γνωστός από τη σύλληψη του Καρατζά. Τα κατασχεθέντα βιβλία, χαρτικά και εποπτικά υλικά εκποιήθηκαν σε πλειστηριασμό τον Σεπτέμβριο του 1800. Σημαντικές πληροφορίες για την προσωπικότητα του Ιωάννη Καρατζά και τον «πνευματικό του άξονα»(37)παρέχονται από τιον έκθεση της 11 Οκτωβρίου 1800, που συνέταξε ο αστυνομικός διευθυντής της Βουδαπέστης Joseph Freiherr von Piichler. Σ’ αυτήν περιέχεται και ο κατάλογος των καταλοίπων του Καρατζά, ο οποίος παρέχει πολύτιμες ενδείξεις για ένα μέρος της βιβλιοθήκης του με σαράντα δύο τίτλους και 685 συνολικά δεμένους και άδετους τόμους Από αυτούς οι τριάντα δύο αφορούν αυτοτελή έντυπα (δεμένα και άδετα), ένα χειρόγραφο μαθηματάριο, δύο τίτλους με χαλκογραφίες, δύο τίτλους με χάρτες και δύο με χαρτική ύλη καλλιγραφίας. Τα πολλαπλά αντίτυπα που καταγράφονται βεβαιώνουν τις επιχειρηματικές κινήσεις ενός εκδότη και εμπόρου σχολικών κυρίως βιβλίων, ίσως και τις επιδόσεις του ως (ιδιωτικού) δασκάλου στις ελληνικές παροικίες της Κεντρικής Ευρώπης· έτσι, αποδεικ- νύεται η παράλληλη δραστηριοποίησή του και όχι η αποκλειστική ενασχόληση με την ευθύνη για τις βασικές ανάγκες του ναού της Ελληνικής Κοινότητας τιτς Πέστης ως "κανδηλανάπτης” στα 1797.

Ο κατάλογος που διαβιβάστηκε στον Τοποτηρητή της Ουγγαρίας, ε- 'κτός από τα 376 αντίτυπα της Ιεράς Ιστορίας Παλαιάς και Νέας Διαθήκης και τα 174 του Ημερολογίου του 1798, περιείχε, επίσης, από την Εισαγωγή Λογικής εικοσιτέσσερα δεμένα αντίτυπα, από τον Πίνακα τον Κέβητος τρία δεμένα και τριάντα ένα άδετα, μαζί και δώδεκα συνοδευτικές ένθετες χαλκογραφίες, ενώ από το Έρωτος αποτελέσματα μόνο ένα δεμένο αντίτυπο. Προκύπτουν, εκτός όλων των άλλων, ενδείξεις που επιτρέπουν να αναλυθούν αποτελεσματικότερα οι πνευματικές επιδόσεις του νεαρού Κυπρίου λογίου. Ιδιαιτέρως εξέχουσες πληροφορίες για τους ερευνητές απορρέουν από την πιστοποίηση της ύπαρξης μιας συγκροτημένης βιβλιοθήκης με ευάριθμα έντυπα που είχε στην κατοχή του, όταν συνελήφθη, η οποία και χαρακτηρίζεται από τη σύγχρονη έρευνα ως «μέσου τύπου βιβλιοθήκη του Ιωάννη Καρατζά», με βάση τον αριθμό και το περιεχόμενο των βιβλίων, χρηστική παρά συλλεκτική στη μορφή της(38). Είναι, επιπλέον, γνωστό ότι οι αυστριακές αρχές κατέστρεψαν «ό,τι ήταν επικίνδυνο» και τα υπόλοιπα δόθηκαν για πλειστηριασμό, ενώ ενδεχομένως από το 1799 οι συγγενείς του είχαν παρα- λάβει ορισμένα βιβλία του («εξαιρέσει του υπόπτου βιβλίου 'Ανάχαρσις’») μαζί με άλλα προσωπικά του είδη(39).

Τέλος του Β΄ Μέρους

(*)Το κείμενο αποτελεί αναπτυγμένη μορφή της εισήγησης του συγγραφέα στο Δ' Διεθνές Συνέδριο Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου- Ρήγα (Βελεστίνο, 2-5 Οκτωβρίου 2003

Παραπομπές

13. Βλ. την ανώνυμη βιβλιοκρισία του Christian Gottlob Heyne στις Gottingische Anzeigen von gelehrten Sachen (Jena, τόμος Γ', τχ. 176, 3 Νοεμβρίου 1796, στήλ. 1759). Γεώργιος Γ. Λαδάς - Αθανάσιος Δ. Χατζηδήμος, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1791-1795, Αθήνα 1970, σ. 126-128, αρ. 68. Θωμάς I. Παπαδόπουλος, Ελληνική Βιβλιογραφία (1466ci-1800). So μ. Α'. Αλφαβητική και χρονολογική ανακατάταξιζ, αρ. 5318. Όλγα Κατσιαρδή-Hering., «Η βιβλιοθήκη...», ό.π., σ. 223, αρ. 34. Αναστάσιος Δάρδας, «Οι ελληνικές εκδόσεις των Μαρκίδων Πούλιου στη Βιέννη (1791-1979)», στο: Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου «Νεοελληνικός Διαφωτισμός (απόπειρα μνας νέας ερευνητικής συγκομιδής), Κοζάνη 8-10 Νοεμβρίου 1996, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1999, αρ. 8, σ. 112. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», 188-191.

14. Βλ. Ν. Α. Βέης, «Η συλλογή...», ό.π., σημ. 4, ιδίως σ. 351-52 και 353. Βιβλιο- παρουσίαση από τον F. Κ. Alter, Allgemeiner Litterarischer Anzeiger 1800, στ. 336. Γ. Γ. Λαδάς - Α. Δ. Χατζηδήμος, ό.π., Αθήνα, 1970, σ. 147, αρ. 79. Θ. I. Παπαδόπου- λος, ό.π., Α', αρ. 3098. Όλγα Κατσιαρδή - Hering, «Η Βιβλιοθήκη ...», ό.π., σ. 222, αρ. 28-29. Α. Δάρδας, ό.π., αρ. 9, σ. 112. Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, Ελληνικές εκδόσεις στα χρόνια του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Κατάλογος έκθεσης για το Διεθνές Συμπόσιο: Από τον Διαφωτισμό στις επαναστάσεις: ο Ρήγας και ο κόσμος του, Αθήνα, Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, 1998, 168-170.

15. Βλ. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., 1992, σ. 223, αρ. 38

16. Πρόσφατη έκδοση σε μονοτονικό: Mario Vitti (επιμ.), I*** Κ***, Έρωτος Αποτελέσματα. Ιστορίαι ηθικοερωτικαί -1792, Αθήνα, Οδυσσσέας, 1989 (β' έκδοση 1993)· Οι παραπομπές σ’ αυτή δηλώνονται με τη συντομογραφία EAVitti. Για τις επανεκδόσεις βλ. Φίλιππος Ηλιού, Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ον αιώνα, σσ. 256-257, αρ. 25. Για τα βιβλιογραφικά βλ. επίσης Γ. Γ. Λαδάς - Αθ. Δ. Χατζηδήμος, ό.π., σσ. 128-136, αρ. 61. Θ.

1. Παπαδόπουλος, ό.π., αρ. 5044. Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, Τα τυπωμένα στη Βιέννη ελληνικά βιβλία 1749-1800, Αθήνα 1995, σ. 184-185. Για την υποδοχή του έργου βλ. την ανώνυμη βιβλιοκρισία (Christian Gottlob Heyne) στις Gottingische Anzeigen von gelehrten Sachen (Jena, τόμος Γ', τχ. 176, 3 Νοεμβρίου 1796, στήλ. 1757-1759) και την επιστολή-βιβλιοκρισία του F. Κ. Alter από 28 Δεκεμβρίου 1796 στο περιοδικό AU- gemeiner Litterarischer Anzeiger (Halle, τχ. 47, 20 Απριλίου 1797, στ. 504). Από τις μελέτες βλ. Ν. Α. Βέης, «Η συλλογή...», ό.π., ιδίως 349-352, 359-364 Andreas Graf, Κατάλογος της εν Βουδαπέστη βιβλιοθήκης Γεωργίου Ζαβίρα, Ουγγροελληνικαί μελέται αρ.

2. Βουδαπέστη 1935, σ. 223, αρ. 38. Λ. Βρανούσης, Εφημερίς. Προλεγόμενα, ό.π., 1995, σσ. 620-621. Ίλια Χατζηπαναγιώτη, ό.π., 2001, ιδίως σσ. 145-146. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., ιδίως σσ. 180-185.

17. Andreas Horvath, Ουγγροελληνική βιβλιογραφία, Βουδαπέστη, 1940, σ. 25, αρ.

3. Γ. Γ. Λαδάς - Αθ. Δ. Χατζηδήμος, Ελληνική βιβλιογραφία. Συμβολή στον 18ο αιώνα Αθήναι 1964, σ. 201, αρ. 201. Των ιδίων, Ελληνική..., 1795, ό.π., σσ., 367, αρ. 228. Θ. I. Παπαδόπουλος, ό.π., αρ. 3033. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., 1992, σ. 222, αρ. 30- 31. Σχετικά με ομότιτλες εκδόσεις βλ. Γεωργίου Ιωάννου Ζαβίρα, Νέα Ελλάς ή ελληνικόν Θέατρον. Ανατύπωσις Α' εκδόσεως. Επιμέλεια Τάσου Αθ. Γριτσόπουλου, Αθήναι, 1972, σ. 250.

18. Βλ. αναφορά στην κριτική του F. Κ. Alter, Allgemeiner Litterarischer Anzeiger 1800, στ. 336. A. Δάρδας, ό.π., σ. 115: «Λανθάνουσες εκδόσεις: αρ. 6 «Επιτηδειγ- μή προς το καλλιγραφείν τα παιδία [πίνακες καλλιγραφίας], Βιέννη, εκδ. Καρατζά, 1796».

19. Αναγγελία της έκδοσης περιέχεται στην επιστολή του F. Κ. Alter (28 Δεκεμβρίου 1796) στο περιοδικό Allgemeiner Litterarischer Anzeiger (Halle, τχ. 47, 20 Απριλίου 1797, στ. 504). Βλ. σχολιασμό πιο κάτω.

20. Στην έκθεση της αυστριακής αστυνομίας: «Ewige Kalendars gemein Griechi- sch ohne Author gedruckt zu Ofen 1798, 8o gebunden im papir, besteht». Βλ. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., 1992, σ. 212 και 223, αρ. 32 και 33.

21. Σταμάτως Δ. Κρίνος, «Αθανάσιος Ψαλίδας», Εστία, Τόμος 7ος (αρ. 167), 11 Μαρτίου 1879, σ. 146. Γεώργιος Παπαγεωργίου, Το πρωτόλειο του Αθανασίου Ψαλίδα: Νηφάλιος και Φιλόϋπνος, Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Δωδώνη, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής-Παράρτημα αρ. 61, 1995, σ. 50. Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ό.π., σσ. 189-190.

22. Δημήτριος Καταρτζής, Τα Ευρισκόμενα. Εκδότης Κ. Θ. Δημαράς. ΟΜΕΔ. Αθήνα, Ερμής, 1970, σσ. 94-203, ιδίως 155. Στην προσέγγιση του Χρ. Μαραζόπουλου «Η Εισαγωγή Λογικής’ του Γεωργίου Σουγδουρή», Πρακτικά της Επιστημονικής Ημερίδας «Η φιλοσοφία στα Γιάννινα 250 χρόνια από την έλευση του Ευγενίου Βούλγαρη στην πόλη μας», Γιάννινα 15 Δεκεμβρίου 1993, (Ιωάννινα 1995), 19-28, δε γίνεται αναφορά στα προβλήματα ανάπτυξης της διδασκαλίας της Λογικής από τους διανοητές του 18ου αιώνα, ούτε και ανάλυση του εκδοτικού εγχειρήματος των Καρατζά - Ψαλίδα. Πρβλ. Κ. Θ. Πέτσιος. «Η διδασκαλία της Λογικής κατά την περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού», στο: Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» (απόπειρα μιας νέας ερευνητικής συγκομιδής), ό.π., 351-378, ιδίως σσ. 353, 364, 375.

23. Βλ. Βασίλειος Α. Κύρκος, «Immanuel Kant και Αθανάσιος 'Γαλίδας. Προσεγγίσεις και επιδράσεις», στο: Αφιέροψα στον Ευάγγελο Π. Παπανοντσο. Τόμος Α', Αθήνα, 1980, 249-280. Τη «δειλή έναρξη της μεταστροφής του Ψαλίδα» τοποθετεί λίγο πριν από τα Καλοκινήματα ο Παναγιώτης Νούτσος, «Ο νεαρός Ψαλίδας και η φιλοσοφία του Γαλλικού Διαφωτισμού», στον τόμο: Νεοελληνική φιλοσοφία. Οι ιδεολογικές διαστάσεις των ευρωπαϊκών της προσεγγίσεων, Αθήνα, 1981, 67-101, ιδίως σ. 85. Κ. Θ. Πέτσιος, «Η διδασκαλία της Λογικής κατά την περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού», στο: Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» (απόπειρα μιας νέας ερευνητικής συγκομιδής), ό.π., 351-378, ιδίως σσ. 353, 364, 375. Του ιδίου, «Παρατηρήσεις...», ό.π., σσ. 173-174, όπου και σχετική βιβλιογραφία.

24. Βλ. Ν. Α. Βέης «Η συλλογή...», ιδίως εδώ σ. 354. Οι Γ. Γ. Λαδάς και Αθ. Δ. Χα- τζηδήμος παραθέτουν μικρό απόσπασμα από την προσφώνηση προς τον Ιω. Μαυρογορ- δάτο, χωρίς αναφορά στην ιδιότητά του, στην Ελληνική Βιβλιογραφία..., ό.π., σσ. 126- 127. Ο Γιώργος Κεχαγιόγλου στη συστηματική μελέτη του αναφέρει για την αφιέρωση τα εξής: «αφιερώνοντάς το στον πρώην ηγεμόνα της Μολδαβίας Ιωάννη Μαυροκορδάτο τον ‘Φιραρή’», αλλά είναι φανερό ότι πρόκειται για σύγχυση. Βλ. «Από τα Έρωτοζ αποτελέσματα του I. Καρατζά ως τον Θέρσανδρο του Ε. Φραγκούδη: στις απαρχές της Νεοελληνικής και της νεότερης κυπριακής πεζογραφίας», Σημείο 4(1996), σσ. 115-136, ιδίως σ. 121, σημ. 7.

25. Βλ. Φίλιππος Ηλιού, «Η σιωπή για τον Χριστόδουλο Παμπλέκη», Τα Ιστορικά, τχ. 4, Δεκ. 1985, 387-404, εδώ σ. 392. Ο Φ. Ηλιού, ό.π., σ. 393, καταγράφει πληροφορία με την οποία φέρονται ο Αθ. Ψαλίδας και ο)

26. Βλ. εδώ τις σημειώσεις 7 και 8 και 16. Την εκτενέστατη βιβλιογραφία του Θέματος συγκεντρώνει και επαναδιαπραγματεύεται ο Κ. Θ. Πέτσιος, «Παρατηρήσεις...», ιδίως σσ. 180-185* προσπάθεια η οποία κατατείνει στο συμπέρασμα ότι το έργο προκύπτει «ως αποτέλεσμα της συνεργασίας του Ψαλίδα με τον Καρατζά» (σ. 183).

27. Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Από τα "Ερωτος αποτελέσματα’...», ό.π., 115-

136, ιδίως σ, 115. Ο συγγραφέας αποδίδει στο σύνολό του το έργο στον I. Καρατζά και διατυπώνει την άποψη αυτή σχετικά με τη σημασία του ΕΑ στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (και της τοπικής εκδοχής της στην Κύπρο) από το 1994 σε διάλεξη στη Λευκωσία, που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Κυπριακή πεζογραφία της εικοσαετίας 1974-1994: Τάσεις και σταθμοί» στον τόμο: Ν. Περιστιάνης-Γ.Τσαγγαράς(επιμ,), Ανατομία μιας μεταμόρφωσηζ. Η Κύπρος μετά το 1974, Λευκωσία, εκδ. Intercollege, 1995, σσ. 247-248. Ωστόσο, συνεχώς επανέρχεται η μη συστηματική έως και ασαφής επίκληση των ευρωπαϊκών διαφωτιστικών προσανατολισμών που διαπερνούν τη σκέψη του /των συγγραφέα/έων του ΕΑ. Εκτός των προαναφερόμενων εργασιών, που βρίθουν τέτοιων γενικοτήτων, ως ένδειξη αναφέρω ότι προστίθενται στον αναζητούμενο «αναπροσδιορι- σμό των φιλοσοφικών θέσεων» του Ταλίδα, στην προκείμενη περίπτωση, οι απόψεις που εκθέτει στη μυθιστορηματική σύνθεση. Βλ. Παναγιώτη Νούτσου, Νεοελληνική φιλοσοφία, ό.π., εδώ σημ. 23, ιδίως σσ. 87 και σ. 101, σημ. 199

28. Βλ. τις επισημάνσεις και την πρόσφατη βιβλιογραφία στου Henri Tonnet, «Επιδράσεις της γαλλικής λογοτεχνίας του 18ου αιώνα στην ελληνική πεζογραφία από τον Ρήγα και τον Στέφανο Δημητριάδη έως τον Γρηγόριο Παλαιολόγο», Παρνασσός, ΜΑ' (Ιαν.-Δεκ. 1999), 5-14, ιδίως σ. 7. Τις αντιστοιχίες με τις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, με ταξύ άλλων σημαντικών διαπιστώσεων, αναζητά η Ίλια Χατζηπαναγιώτου στο ΕΑ, το οποίο θεωρεί «πρωτότυπο έργο» του I. Καρατζά και σπεύδει να το χαρακτηρίσει, «λόγω της παρουσίας των φαναριώτικων στιχουργημάτων, ως το πρώτο και μάλιστα επιτυχημένο επιστολιμαίο λογοτεχνικό έργο της νεοελληνικής γραμματείας», «Το 'Σχολείο...», ό.π2001 σσ. 163, 164.

29. Για τη νέα ηθική βλ. Παναγιώτη Κονδύλη, «Το ηθικοφιλοσοφικό πρόβλημα», στον τόμο: Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Αθήνα, Θεμέλιο, 1988, 151-174, ιδίως σ. 153.

30. Andreas Graf, Κατάλογος της εν Βουδαπέστη βιβλιοθήκης Γεωργίου Ζαβίρα, ό.π., σ. 25. Ο πλήρης κατάλογος που είχε συντάξει ο Γ. I. Ζαβίρας θεωρείται χαμένος.

Βλ. σχετικά Καίτης Αργυροκαστρίτου-Χατζή, «Τα ελληνικά αρχεία της Ουγγαρίας και ο Δημήτρης Χατζής», στο: Δημήτρη Χατζή, Άπειρος Νόστος, Πάτρα, Δήμος Πατρέων, 1995, σσ. 9-30, όπου και η ανακοίνωση της ύπαρξης συστηματικού ανέκδοτου καταλόγου που είχε συντάξει ο Δημήτρης Χατζής για τα βιβλία του Γ. I. Ζαβίρα, ιδίως σσ. 20-26, 29.

31. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., 1992, σσ. 213-214.

32. Κωνσταντίνος Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία' Βιογραφίαι των εν τοις Γράμμα- αι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας (1453-1821), Αθήναι, 1868, σ. 541. Βλ. και Όλγα Κατσιαρ- δή-Hering, ό.π., σ. 226, σημ. 28.

33. Γεωργίου I. Ζαβίρα, Νέα Ελλάς..., ό.π., 1972, σ. 250. Βλ. πιο κάτω τις επισημάνσεις σχετικά με τη «σιωπή» του Γ. Ζαβίρα για τον I. Καρατζά.

34. Βλ. εδώ σημείωση 18 με αναφορά στην κριτική του F. Κ. Alter, A.LA. 1800, στ. 336 και την υπόμνηση του Α. Δάρδα, ό.π., σ. 115. Επίσης, Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., 1992, σ. 223.

35. F. Κ. Alter, AUgemeiner Literarischer Anzeiger, 20ης Απριλίου 1797 (Halle), έτος Β', τχ. 47, 1797, στ. 504, επιστολή από 28 Δεκ. 1796.

36. Γεωργίου I. Ζαβίρα, Νέα Ελλάζ..., ό.π., 1972, σ. 250. Βλ. και την απόδοση θέσεων του A. Horv&th, ό.π., σ. 41, από τον Τ. Γριτσόπουλο στην Εισαγωγή, σσ. XXX

37. Η Όλγα Κατσιαρδή-Hering, παρουσιάζει αναλυτικά το αρχειακό υλικό και α- ναμετράται κυρίως με τα ιστορικά και οικονομικά προβλήματα που προκύπτουν από αυτό, στην προαναφερθείσα μελέτη (1992). Σχόλια για το δημοσίευμά της βλ. στου Γ. Κεχαγιόγλου, «Από τα ‘Έρωτος...’», 1996, 120, σημ. 7 και σ. 122, σημ. 8.

38. Όλγα Κατσαρδή-Hering, 6m., σσ. 210, 212

39. Γεώργιος Λάιος, «Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου, ο Γεώργιος Θεοχάρης και άλλοι σύντροφοι του Ρήγα. Ανέκδοτα έγγραφα από τα αρχεία της Βιέννης», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε. 21 (1957), 202-270, ιδίως σ. 214. Όλγα Κατσιαρδή-Hering, ό.π., σσ. 206-207.